 |
 |
 |
 |
 |
 |
 |
 |
Нийтлэлүүдтэй минь танилцана уу
Аз жаргалын тухай миний ойлголт
Амьдралын утга учир болсон аз жаргалд хүрэхээр хүн бүр өөр өөрөөр тэмүүлдэг билээ. Гэвч хүмүүс аз жаргалыг дандаа л ямар нэгэн юмтай уяж, бусдаас хамааруулаад байдаг мэт.
Амьдралын утга учир болсон аз жаргалд хүрэхээр хүн бүр өөр өөрөөр тэмүүлдэг билээ.
Гэвч хүмүүс аз жаргалыг дандаа л ямар нэгэн юмтай уяж, бусдаас хамааруулаад байдаг мэт. Би ингэвэл жаргана, одоо яг үүнийг л дуусгачихвал, эсвэл тэр намайг хайрладагсан бол гэх зэргээр аз жаргал нь өөр өөрийнх нь гарт бус, өрөөлийн хүсэл зоригоос шалтгаалах мэт ойлгодог.
Би ч 5 жилийн өмнө иймэрхүү явцуу бодолтой байсан байж магад. Одоо бол би өөрийн дуртай ажлаа хийгээд, улс орныхоо хөгжилд өөрийн хувь нэмрээ оруулаад, эцэг эх, хань ижил үр хүүхэдтэйгээ эрүүл энх, элэг бүтэн амьдарч байгаагаа аз жаргал гэж мэдэрч, өнөөдрөөр жаргаж, түүнийгээ бусадтай хуваалцахыг эрмэлзэх болсон. Урьд нь ажил гэж гүйсээр таардаг байж,. Ажил гэдэг хэзээ ч дуусдаггүй, хийгээд л байвал хоногийн 24 цаг ч ажиллах юм байна гэж би ойлгосон болохоор одоо эцэг эх, гэр бүлдээ, бас өөртөө заавал цаг гаргахыг “миний зайлшгүй хийх ёстой зүйл” гэж мөрдөх болсон минь үнэхээр чухал ололт. Монголын эмэгтэйчүүдэд хийж чадахгүй ажил гэж үгүй, нийгмийн бүх салбарт яаж энэ бүгдийг хийж чадваа гэмээр хүчирхэг байгууллагуудыг удирдагч эмэгтэйчүүд зөндөө. Харин бүгдэд нь байдаг ганц дутагдал бол эрүүл амьдрал, эрүүл гоо сайхны тухай ойлголт тун доогуур байдаг явдал. Бриллиант зүүвэл яаж харагдах, ямар фирмийн, ямар хувцас гоё байдгийг хүүхнүүд сайн мэддэг мөртлөө, хүүхнүүд эрүүл мэнд, хоолны соёлын тухай огт мэддэггүй, мэдэхийг ч хүсдэггүй нь харамсалтай. Би 5 жилийн өмнө бусад монгол хүүхнүүдийн адил өөхтэй буузаа идээд л, бүдүүрээд л, түүнийхээ бурууг бусдад тохоод суудаг байлаа. Анх орос найз маань амьдралын эрүүл хэв маяг, зөв хооллолтын дэглэмийн тухай номыг авчирч өгсөнөөр бид амьдралын хэв маягаа 100 хувь өөрчилж чадсан юм.
Бие цогцосын гоо сайхан бол дотор биеийн эрүүл мэнд, эрүүл тайван сэтгэлгээтэй шууд холбоотой болохоор үнэтэй гоё будаг, тос түрхэж, ганган хувцасласнаар гоо сайхан болчихлоо гэж найдах нь дэндүү гоомой хэрэг.
Спортоор уйгагүй хичээллэж, биеэ арчилж, биед хэрэггүй бүхнээс татгалзаж уураг тархи, бие, сэтгэлээ удирдан жолоодох ухаан, тэвчээртэй байвал залуужиж, эрүүлжиж болдгийг би сайн ойлгож авсан.
Түүнээс биш тос түрхээд 3 хоногийн дотор турчихна, эм уугаад жингээ хасчихна гэж залхуураад, өөрийгөө өөгшүүлээд байвал өтлөөд л, тэрэндээ комплексдоод л явна шүү дээ. Энэ айл эрүүл явах уу, зөв хооллож, амьдарч байна уу, нөхөр хүүхэд эрүүл байна уу, ер нь айлын голомт ямар байх вэ гэдэг эмэгтэй хүнээс л шалтгаална. Найз нөхдөө харахад сайн яваа хүмүүсийн эхнэрүүд дандаа ухаалаг хүүхнүүд байх жишээтэй. Эмэгтэй хүн уран нарийн ухаан сийлж, аливаад уужим, өгөөмөр байж “жижиг чулуугаар том чулууг цохиж” байж аливааг зохицуулна. Би улс төр, бизнес, нийгмийн ажлуудаа эрх чөлөөтэй хийж байгаа ч гэртээ хэзээ ч нөхрийнхөө урдуур орж, үг зэрэгцээд байдаггүй.Ямар ч том албан тушаалтай эмэгтэй гэртээ ороод гэрийн эзэгтэй л байх ёстой. Ажил дээрээ ч тэр бусдыг дарамтлан, цээж түрэн ханхалзана гэдгийг би огт ойлгодоггүй. Ер нь хүн хатуу байх тусам амьдрал нь хатуу байдаг, харин өөрөө аядуу зөөлөн, уужуу талбиун байвал амьдрал ч бас зөөлөн ханддаг юм гэж би ойлгодог. Би өөрөө бухимдаад эхэлбэл намайг тойрсон бусад хүмүүс дагаад хямарчих учраас аль болох өөрийгөө тайван байлгах арга замыг хайдаг. Эр хүн алсын онч хараатай байдаг бол, эмэгтэй хүн бүгдийг хараандаа зэрэг байлгах чадвартай. Би бүхнийг анзаарч байдаг ч оролцох хэрэггүй юманд хошуу дүрдэггүй, дэвэргэх хэрэггүй юманд онцын ач холбогдол өгдөггүй. Ялих шалихгүй бэрхшээлийг амьдралын зовлон болтол хөөрөгдөөд өөрөө түүндээ шаналах нь утгагүй хэрэг. Нөхөр бид хоёр дунд сургуулийн нэг ангийн хүүхдүүд. Сургуулиа төгссөний дараа үерхэж эхлээд 20-тойдоо сууж байлаа. Ер нь тэгээд нөхөр бид хоёрын хөдөлмөр хүүхдүүдэд маань л зориулагдсан байдаг. Бидний үрс зүтгэж бий болгосныг минь үргэлжлүүлж, өөрсдөө аз жаргалтай явахын тулд амьдралын ханиа зөв сонгоосой гэж ямагт бодож, зовниж байдаг даа. “Ямар ч хөрөнгөтэй, зүс царайтай байг хамаагүй, зөв хүмүүжилтэй бол хүний амьдрал, үйлс аяндаа бүтнэ. Урд уу, хойно уу, хаана байгаа нь чухал биш, зөв зам дээр байна гэдэг хамгийн чухал” гэж хүүхдүүддээ захидаг юм.
Эдийн Засгийн Алуурчин
Жон Перкинсийн бичсэн “Эдийн засгийн алуурчны өчил” ном, Эдийн засгийн алуурчдын талаарх асуудал өнөөдөр хүмүүсийн анхаарлыг маш их татаж байна. Энэ талаар миний 2007 онд бичиж байсан “Эдийн засгийн алуурчин” нийтлэлийг уншигч танд дахин хүргэж байна. Жон Перкинсийн бичсэн “Эдийн засгийн алуурчны өчил” ном, Эдийн засгийн алуурчдын талаарх асуудал өнөөдөр хүмүүсийн анхаарлыг маш их татаж байна. Энэ талаар миний 2007 онд бичиж байсан “Эдийн засгийн алуурчин” нийтлэлийг уншигч танд дахин хүргэж байна.
Гурван жилийн өмнө, Жон Перкинсийн туулж өнгөрүүлсэн намтраасаа сэдэвлэсэн, “Эдийн засгийн алуурчны өчил” ном хэвлэгдсэн даруйдаа дэлхий даяар олныг цочоож, тэр жилдээ “Нью-Йорк Таймс”-ийн хамгийн их борлуулалттай номоор шалгарч, даруй 30-аад орны хэлнээ орчуулагдсан юм. Эдийн засгийн алуурчид (ЭзА) гэдэг нь дэлхийн улс орнуудаас триллионоор нь доллар суйлдаг өндөр цалинтай эдийн засгийн зөвлөх, мэргэжилтнүүд юм. “Тусламж” үзүүлдэг икс-орнууд /томоохон хөрөнгө оруулагч орнуудыг томьёолов/ гадаадын томоохон санхүүгийн болон Олон улсын байгууллагуудаас тусгаар орнуудад өгсөн мөнгийг том корпорацуудын данс ба дэлхийн байгалийн нөөцийг хянаж байгаа хэдхэн гэр бүлийн халаасанд оруулдаг байна.“ЭзА” нь санхүүгийн тооцоонд манипуляци засвар хийх, сонгуулийн үр дүнг урьдчилж зохицуулах, авилгал, айлган сүрдүүлэг, аллагыг хэрэглэдэг. Би юу ярьж байгаагаа мэдэж байна. Учир нь би өөрөө ЭзА байсан юм” гэж Ж.Перкинс бичжээ. Мөн тэрээр Индонези, Панам, Экватор, Колумб, Саудын Араб, Иран зэрэг олон улсад том хэмжээний “эдийн засгийн” тусгай ажиллагаануудыг зохион байгуулдаг байсан тухайгаа маш дэлгэрэнгүй бичсэн байна.
Эдийн засгийн зөвлөмжийн нөгөө тал
ЭзА-ны үүрэг нь тусгаар улсуудад өндөр үнэтэй эдийн засгийн зөвлөхүүдийн зөвлөмж жорын дагуу эдийн засгаа шинэчлэх, орчин үеийн зах зээлийн эдийн засгийг хөгжүүлэх, гадаадын хөрөнгө оруулалтыг татаж дэвшилтэт технологи нэвтрүүлэх, эдийн засаг-нийгмийн багц реформ явуулахыг итгүүлэх явдал. Хэргийн гол нь эдгээр асар том төслийг хэрэгжүүлэхийн тулд гаднаас зайлшгүй их хэмжээтэй зээл авах ёстой. Тэдгээр зээлийн үндсэн нөхцөл нь икс-орнуудын үйлчилгээ, бараа бүтээгдэхүүнийг худалдан авахад зарцуулах явдал юм. Ингэснээр эдийн засгийн хоцрогдолтой хийх тэмцлээр халхавчлан икс-орнуудын ашиг сонирхлыг хамгаалахын хамт тухайн улсыг өнөөдрийн нэг туйлт ертөнц дээрх хамгийн том эзэнт гүрнээс хараат болгодог.
ЭзА нь тухайн улсын лидерүүдийг икс-орнуудын худалдааны сонирхлын сүлжээний нэг хэсэг болгож, тэднийг үнэнч байлгадаг улс төр-эдийн засгийн урхи бэлтгэж, өрийн хавханд оруулна. Дэд бүтцийн хөгжилд зээл өгнө. Ард түмэнд нь хурдны зам, технопарк, цахилгаан станц, онгоцны буудал барьж өгснөөр тэдгээр лидерүүдийн улс төрийн байр суурь бэхэждэг.
Зээлийн хөрөнгөөр тухайн улсад бүтээн байгуулсан икс-орнуудын инженер, барилгын компаниудын эзэд үлгэрийн мэт баяждаг. Үнэндээ санхүүжүүлж буй мөнгөний ихэнх нь хилээс гаралгүй икс-орнуудын барилгын компанийн дансанд нь ордог. Хэдий мөнгө тэр дороо л буцаад корпорацын дансанд орж байгаа ч зээл авсан улс орон зээлээ буцааж хүүнийх нь хамт төлөх хэрэгтэй болдог. Хэрэв ЭзА сайн ажилласан бол зээл нь эргэж төлөхийн аргагүй их болж, зээл авсан улс олон жилийн турш өрөнд унадаг байна.
Хамгийн гол нь улс төр, эдийн засгийн болон цэргийн хэрэг гарсан үед тухайн улсын лидерүүдийг ашиглах боломжтой болдог. Мөн тухайн улсаас НҮБ-д тэдний хүссэнээр санал өгөх, цэргийн баазыг нь байрлуулах, нефть шатдаг хий зэрэг байгалийн баялгаа ашиглуулах зэргийг шаарддаг. Хэрэв эдийн засгийн алуурчин (ЭзА) үүргээ гүйцэтгэж чадаагүй бол тэдний оронд “цөөврүүд” сүүдрээсээ ил гарч ажиллаж эхэлнэ. Төрийн эргэлт гарч, эсвэл лидерүүд гэнэтхэн автомашины ослоор золгүй амь үрэгдэнэ. Хэрэв “цөөврүүд” гэрийн даалгавраа биелүүлж чадаагүй нөхцөлд цэргийнхнийг тийш нь илгээдэг. ЭзА нь өөрийн улс, Засгийн газартайгаа ямар нэг шууд холбоогүй хамааралгүй байхаар хөндлөнгийн харагдах гарц олжээ. 1960-аад оноос Олон Улсын томоохон байгууллагууд бий болж, үндэстэн дамнасан олон улсын том корпорацуудад чадварлаг ЭзА-ыг оруулах болжээ. Хэрвээ тэднийг баривал тэдний бохир ажил нь Засгийн газартай хамаагүй компаниудын хомхой шуналтай холбоотой хэрэг болох юм.
Их гүрнүүдийн араншин адилхан
Далайгаас хоёр мянган км алс хол орших Улаанбаатар хотод халим үзсэн хүн нэг ч үгүй хэрнээ Монгол улс Халим агнуурын клубийн гишүүн орон. Учир нь япончууд халимын маханд дуртай. Харин бид хамгийн том донор болох Япон улсад улстөр-эдийн засгийн өртэй. Бид Япончуудыг халим агнахыг дэмжиж санал өгдөг юм байна. НҮБ-д бид Японы төлөө санал өгдөг. Харин Япон улс АНУ-д өртэй байсан учраас тэдний шахалтаар картын бараатай тэр хүнд жилүүдэд бидэнд тусалсан. АНУ-ын хувьд Монгол улс Зүүн Ази дахь ардчиллын анхны үлгэрчилсэн загвар орон болох. Тэгэхээр бид АНУ-д давхар өртэй ажээ. Мянганы Сорилын сангийн төслүүд удаан дуншсан ч хэрэгжих болсонд бид баяртай байна. Учир нь АНУ-тай “хөрш” гэдгээ жинхэнэ хөршүүддээ харуулахыг хичээж байна. Тиймдээ ч дайн болж байгаа Иракт АНУ-г дэмжиж монгол залуусыг илгээдэг. “Оюутолгой” төсөл одоо хүртэл хэрэгжээгүй л байна. Учир нь бид Канадуудад өргүй. Бид хэн нэгний бууны овоо хараанд нь орж гараад байгаагаа мэдэрч байгаа атлаа харин анчин хэн болох, бид өөрсдийгөө ямаршуу хэмжээний ямар ан бэ гэдгээ ч сайн мэдэхгүй байна.
Байгалийн баялгийн төлөөх өрсөлдөөн
Монголын баялгийн төлөө том корпорацуудын хооронд өрсөлдөөн ид ширүүсч байна. Дэлхийн зах зээлд нөөц баялгийн үнэ нэмэгдсэнээр урьд нь сэтгүүлийн хуудаснаас нэрийг нь хардаг байсан тэр том корпорацуудын эдийн засгийн зөвлөхүүд үнэтэй сигар баагиулан Энхтайваны гудамжаар хөлхөх болжээ. Сонсоод толгой эргэм өндөр цалинтай эдгээр нүүдэлчин мэргэжилтнүүдийн үнэн санаа юу л бол. Их гүрнүүд өөрийн нөлөөг тэлэхийн тулд янз бүрийн арга хэрэглэдэг. Үүний эргэлтийн цэг нь 1951 онд Иранд ардчилсан сонгуулиар ялсан Ерөнхий сайд Мухаммед Моссадыкийг Британийн нефтийн компаниудыг шахан гаргасны төлөө түүний эсрэг Теодер Рузвельтийн ач хүү Кермитийг илгээж түлхэн унагасан хэрэг болсон. К.Рузвельт авилгал заналхийлэл хослуулан үүргээ гайхалтай биелүүлж, иргэний хөдөлгөөн зохион байгуулж, гудамжны эмх замбараагүй байдал өдөөж, жагсаал цуглаан зохион байгуулж, хөндлөнгөөс харахад Моссадык тохирох лидер биш гэсэн сэтгэгдэл төрүүлж чадсан юм. Моссадыкийн оронд шах Мухаммед Реза диктатор болсон. К.Рузвельт ийнхүү шинэ технологийн эхийг тавьсан юм.
Дүгнэлт
Ихэнх улс орныг харахад эдийн засгийн үлээсэн өсөлт хүн амын багахан хэсэгт ашиг авчирч, олонхын байдлыг улам хүндрүүлж байна. Манай нийгэмд жирийн иргэдийн амьдрал ахуйд ахиц дэвшил гарахгүй байна.
Асуудлыг ойлгох нь түүнийг шийдэх анхны алхам юм. Бидэнд эхлэх цэг хэрэгтэй байна.
Монголд төрөл бүрийн салбарт гадаадын олон мянган төслүүд “цаасан” дээр хийгдсэн боловч амьдралд хэрэгжиж, иргэдэд үр өгөөжөө өгсөн нь хуруу дарам цөөхөн.
Эдийн засгийн төслүүдийг жирийн хүмүүсийн амьдралд хэр наалдацтай болох тухай үр дүнгээр нь тооцож хэрэгжүүлье.
Төр баян биш иргэд нь баян улс орон л хүчтэй байна. Хувь хүний эрх чөлөө, хувийн өмчийг Засгийн газар хамгаалж, дэмжих ёстой гэсэн үзлийг дэмжигчид олон боллоо.
Аливаад сэтгэл хөөрлөөр хандахаа болъё. “Ууртай хvн зөв сэтгэдэггүй” гэж Малайзын Ерөнхий Сайд асан Махатхир Мохамед хэлсэн. Тэрээр Израилийн тухайд “Сэтгэцгээ. Бодоцгоо. Бид бол сэтгэж чаддаг үндэстэнтэй дайсагнаж байгаа гэдгээ бvv март. Тэд 2000 жил зугтаж явахдаа хариу цохилт, алан хядлагын хүчээр биш харин сэтгэдгийнхээ ачаар тэсэж үлдэж, сэргэн мандсан юм. Тэд социализм, коммунизм, ардчилал, хүний эрх зэргийг бодож олсон юм. Ингэснээр тэд бусдын адил эрх эдэлж, тэднийг хөөж, мөрдөж мөшгөх нь буруу гэдгийг харуулж чадсан юм. Үүгээрээ дамжуулан тэд хамгийн хүчирхэг улсуудыг хянах болов. Энэ өчүүхэн жижиг үндэстэн дэлхийг эзэгнэгч нар болов. Бид зөвхөн биеийн, булчингийн хүчээр тэмцэх ёсгүй. Бид ч гэсэн өөрсдийн Тархийг ашиглах ёстой. Толгойгоо илvv ажилуулах хэрэгтэй байна” гэж хэлжээ. Бидний монголчууд еврейчүүд шиг сэтгэж ухаантай байх юмсан.
Зөв үнэлэмж нь зөв хөгжлийн эхлэл
Аль 90-ээд оны эхнээс цууриатаж ирсэн “Иргэн баян бол улс баян” гэсэн уриа бодит зүйл болох яагаа ч үгүй байна. Иргэний нийгэм байгуулах тухай 1992 оны Үндсэн хуулиар тунхагласныг жинхэнэ утгаар нь ойлгох явц одоо л эхлэж байна.
Ардчилсан нийгэмд төр нь баяжих хөлжих хэрэгсэл биш, захирах зандрах, удирдан чиглүүлэх хүч бус үйлчлэгч, зохицуулагч л юм гэдгийг нийтээрээ бүдэг бадаг ойлгож эхлэж байгаа энэ үед иргэний төлөвшил, боловсролын асуудал хурцаар тавигдаж байгаа билээ. Иргэншил, иргэншсэн хүнийг юугаар тодорхойлох вэ? гэсэн асуулт түгээмэл тохиолддог ч үүнд нэгдсэн хариулт хараахан алга байна. Нийгэм судлаачдын зохиол бүтээл, эдийн засагчдын эмпирик судалгааг харж байхад олонх нь иргэншлийн нийтлэг шинжүүдийг ингэж тодорхойлж байна.
Эндээс харахад иргэншсэн хүний шинжүүд нь бүхэлдээ хувь хүний төлөвшил, үнэлэмж, итгэл үнэмшилтэй холбоотой ажээ. Монголчууд олон зуун жил нүүдлийн, натурал аж ахуй эрхэлж байсан, шашны итгэл үнэмшил нь идэвхгүй, хүлцэнгүй байдаг, зах зээлийн тогтолцоонд дасал дадал болоогүй зэрэг нь иргэншлийн төлөвшлийг удаашруулах хүчин зүйл болсоор байна. Иргэний нийгмийн үзэл санаа, иргэдийн үнэлэмжид зөвлөлт маягийн үнэлэмжийн ул мөр байсаар байгаагаас иргэд сэтгэлгээний хувьд хувийн өмч, өмчлөх эрхийг одоо болтол бүрэн дүүрэн ойлгож, хүлээн зөвшөөрөхгүй байна. Үүнээс улбаалаад бусдын хөдөлмөр, бий болгосон баялагийг хүндэтгэхгүй байх, зарим талаараа үзэн ядах үзэл ч байсаар байна.
Шударга ёс хэмээх ойлголтыг иргэд янз бүрээр тайлбарлаж байгаа бөгөөд уг энэ үгийн язгуур нь хууль ёсыг чанд сахих л юм гэдгийг ухамсарлахгүй байна. Товчхондоо хотжсон,иргэншсэн хүний үнэлэмж дутагдаж байна. Хот хөдөөгийн ялгаа их болж байгаа нь материаллаг шалтгаантай хэдий ч иргэншлийн төлөвшил, үнэлэмжийн хөгжил гэсэн хийсвэр хүчин зүйл гол шалтгаан нь болж байгааг хүлээн зөвшөөрөх хэрэгтэй. Хотод шилжин ирэгсэд нь Хүний эрхийн түгээмэл тунхаглалд заасан эрхээ л хэрэгжүүлж байгаа учраас тэднийг адлах, хөөх туух, шилжилтийг нь хязгаарлах, хорих эрх хэнд ч байхгүй. Шилжин ирэгсэд хотжих, иргэнших явц нь маш удаан явагддаг. Нөгөө талаар чиглүүлэх, баримжаа авах зүйлгүй бол буруу төлөвшдөг ч тал бий. Ийм нөхцөлд яах вэ? Хүн хэдий ухаантай ч хэлэхээс нааш ухаарахгүй гэж үг бий. Иргэний нийгмийн гишүүдийг зөв үнэлэмжид сургаж, чиглүүлж болно. Хотжилтын бэрхшээл, давуу тал, харилцааны хүндрэлийг даван туулах арга замууд, хэрэглээний соёл гээд сурах юм маш их. Хамгийн гол нь үнэлэмж. Иргэний нийгмийн үнэт зүйлсийг зөв үнэлж сурвал итгэл үнэмшил нь төдий чинээ баттай. Итгэл үнэмшилтэй хүн бусдад хүндэтгэлтэй, амьдралдаа эрчтэй хандана. Бид эн тэргүүнд нийгмээрээ зайлшгүй суралцах ёстой зүйл бол тохиролцоондоо үнэнч байх явдал болоод байна.
Тохиролцоондоо үнэнч байх гэдэг нь өргөн агуулгатай зүйл бөгөөд бидний нийгмээрээ тохиролцсон зүйлсийг хууль журам илэрхийлж байдаг. Хувь хүмүүс, байгууллага хоорондоо тохиролцох хэлбэр нь гэрээ хэлцэл байдаг бол улс төрчид, сонгогчдын тохиролцоо нь амлалтаар илэрнэ. Тэгэхээр хууль ёсоо чанд сахих, гэрээ хэлцлээ мөрдөх, амлалтаа биелүүлэх нь иргэншлийн үндсэн шинж юм. Тохиролцоондоо хүрдэггүй бол итгэлцэл байхгүй болно. Итгэлцэлгүй нийгэм эв нэгдэлгүй. Эв нэгдэлгүйгээс хөгжихгүй. Энэ бүхний үндэс нь иргэдийн үнэлэмж шүү дээ. Тохиролцоондоо үнэнч байх гэдэг зарчмыг зөв үнэлдэг байх нь үнэт зүйл мөн. Цаг баримтлах нь тохиролцооны бас нэг хэлбэр болохоор нуршаад яахав, өөр нэг чухал зүйл бусдын хөдөлмөрийг үнэлэх, хүндэтгэх асуудлыг авч үзье.
Үнэндээ бидэнд бусдын хөдөлмөрийг хүндэтгэх, үнэлэх дадал зуршил хомс байна. Энэ нь нийт дундын өмчлөлийн эд зүйлсийг эвдэж сүйтгэхээс өгсүүлээд хог хаягдлаа замбараагүй хаях хүртэлх үйлдлийг хамарсан өргөн ойлголт. Бусдын хөдөлмөрийг хүндэтгэдэггүй, үнэлдэггүй ажил олгогч цалин хөлсийг нь өгөхгүй луу унждаг. Бусдын хөдөлмөрийг үнэлдэггүй хүн тэдний бий болгосон зүйлийг хэнэг ч үгүй хулгайлчихдаг. Нийгмийн үндсэн баялаг болсон иргэдийг багаас нь бусдын хөдөлмөрийг үнэлдэг болгох нь дан ганц сургаал үгс, уриа лоозонгоор хэрэгжихгүй. Үүнийг гэр бүлд, цэцэрлэг сургуульд нь дадуулах замаар л төлөвшүүлнэ. “Иргэн та баялаг” сан иргэдийн төлөвшил, боловсролд өөрсдийн хувь нэмрийн оруулах эрмэлзэлийнхээ хүрээнд хүүхдүүдийг өөрийн болоод бусдын хөдөлмөрийг үнэлдэг болгох чиглэлээр тодорхой ажлуудыг зохион байгуулж байна. Бид хоосон ярих уриалахаас илүүтэй ажил хэрэг, бодит үр дүнд тэмүүлж байна. Бид энэ долоо хоногт “Ээждээ өгөх мэндчилгээгээ өөрсдөө зурцгаая” хөдөлгөөн өрнүүлж, хүүхдүүдийн ээждээ зориулж зураг зурсан мэнчдчилгээг хүүхдүүдээс худалдан авч урамшуулж байлаа. Бид энэ санааг зориуд сонгосон. Шударгаар хөдөлмөрлөвөл ажлаа үнэлүүлэх боломж олдоно гэж ойлгуулахыг хүсч байгаа хэрэг. Хүүхдүүд өөрийн болоод бусдын хөдөлмөрийг үнэлж сурна. Бас олсон мөнгөө зарцуулж сурах ач холбогдолтой гэж үзэж бэлэн бэлэг өгснөөс ийм ажил сэдсэн нь дээр гэж үзсэн юм.
“Иргэн та баялаг” сангийн эхний ажил нь тархины саажилттай хүүхдүүдэд хандив цуглуулах зорилгоор олон үндэсний хүүхэлдэйн “Хүүхэлдэйн ертөнц” үзэсгэлэн Уран зургийн галерейд гаргасныг 16 мянган хүүхэд аав ээжтэйгээ үзсэн. Энэ нь нэг талаар сонирхолтой хэлбэрээр хандив цуглуулж байгаа явдал, нөгөөтэйгүүр хүүхдүүд тархины саажилттай найз нөхөддөө тусалж, нийгмийн гишүүн гэдгээ мэдэрсэн болов уу. Эрхэм уншигч, нийгмийн гишүүн таныг ч гэсэн энэ үйлст нэгдэн нийлэхийг уриалснаар энэхүү өлгөц-өгүүллээ өндөрлэе.
МОНГОЛД АМЬДРАХ “НОГООН КАРТ”
АНУ-ын Дэд ерөнхийлөгч асан А.Горын “Дэлхийн дулаарал” лекцэнд Хойд мөсөн далайн цагаан баавгай анх удаа мөсөндөө хүрч чадалгүй тамирдан живж үхсэн тухай өгүүлснийг саяхан бид телевизээр сэтгэл түгшин үзэж байлаа.
Хэрвээ дэлхий энэ хурдаараа дулаарч далайн усны түвшин огцом нэмэгдвэл, мөн дээр нь дэлхийн хүн ам 2050 он гэхэд 9 тэрбум хүрнэ гэдэг үнэн бол манай Монголын өндөрлөг рүү тэмүүлэх Их нүүдэл тун удахгүй хөврөх буй заа.
Ирээдүйд Монголд амьдрах ногоон картыг авах хүмүүст одоо АНУ-ын ногоон картанд тэмүүлдэгтэй адил эрэлт ихтэй байх нь. Монгол хэлний шалгалтанд орох гэж Токио, Сөүлийн хамгийн том цэнгэлдэх хүрээлэнгийн гадаа дарааллаа булаацалдан өдөржин шөнөжин бужигнах гадаадынхнаас манай элчингийнхэн 30 долларыг нь хурааж барахгүй хөлсөө цувуулаад л, ГХЯ-ны үндсэн ажил нь ЭСЯ-дуудынхаа Консулын байрыг томсгох асуудал болчихоод л… мөн ч их ажил ундарч магадгүй.
Ноднин хөдөөнөөс ирээд энд дээд сургуульд сурч буй нэг оюутан: “Би боловсрол соёлтой болоод хэнээс ч дутахгүй амьдрахын тулд хотод ирж их сургуульд сурч байна. Араас аав ээж маань хэдэн малаа зараад ирсэн. Сургуулиа төгсөөд чадвал нэг яам тамгын газарт, эс чадвал гайгүй шиг компани бараадах санаатай. Ямарч байсан тэр бөглүү дүлий хөдөө рүүгээ л буцахгүйдэг, харин зун намар айраг цагааны үеэр бол очиж амарч байнаа” гэж ярив. Энэ залууг яагаад ч буруутгах, болиулах аргагүй. Улаанбаатарт төвлөрсөн 100 гаруй их дээд сургуульд хөдөөнөөс жил бүр мянга мянгаараа ирж сурч буй залуусын хэд нь ийм бодол төлөвлөгөөтэй байдгийг хэн хүнгүй л баталж байгаа хойно.
Америкт сургуульд сураад ирсэн нэг залуу телевизээр: “Гарцан дээр хүн шүргээд зугтаж буй “Эксел”, раллид яваа аятай довтолгож байдаг микроны жолооч нар дандаа хөдөөнөөс ирэгсэд. Хүний микрог шугамтай нь түрээслээд мөнгө хөөж яваа эр чинь хэдхэн хоногийн өмнө Мэнэнгийн талд морин дэл дээр дарцаглаж явахдаа улаан гэрэл асахад зогсдог гэдгийг заалгаагүй шүү дээ. Дээрэм, танхайн хэрэг үйлдэгсэд ихэнхи нь хөдөөнөөс ирээд хөлөө олоогүй залуус. Боловсролгүй юм чинь яаж хууль мэдэх вэ” гэж ярьж байв. Хотын захиргааны нэгэн албан тушаалтан: “Улаанбаатарын агаарыг бохирдуулж буй гол буруутан нь гэр хорооллын 134 мянган айлын зуух, шуудхан хэлвэл ердийн зуухнаас өөрийг мэддэггүй хөдөөнөөс шилжин ирэгсэд” гэж айлдаж байх юм. Нээрээ л машины дугуй, гялгар уут, нийлэг эдийн хог түлж буйн хорыг бид бүгдээрээ л амсаж байна. Элдэв нэр хочинд гаргуун нэгэн нь Утаанбаатар гэдэг хочийг дор нь л олсон.
Харин улстөрчид маань ингэж ярих юм: “ Хөдөөнөөс шилжин ирэгсдийн замбараагүй нүүдэл аль ч шатны сонгуулийн луйвар будилааны нэг гол шалтгаан болж байна. Сонгуулийн тойрог бүр дээр хүн амын бүртгэлээс улбаатай маргаан байнга гарч байна. “Нэг сонгогч-нэг санал” гэсэн зарчим алдагдлаа” гэх мэтээр ярьсаар л … Ийнхүү нийслэл маань зөвхөн албан ёсны бүртгэлээрээ сая хүнтэй хот болжээ. 1960 онд 100 мянган хүнтэй, ердөө арваад жилийн өмнө хагас сая хүнтэй гэдэг байсан даа. Гэтэл хүрээнийхэн нь хөдөөгийнхнөө ад үзнэ. Хөдөөнөөс хэдэн сарын өмнө ирсэн нь сүүлд ирснээ ад үзнэ. Орон сууцныхан гэр хорооллынхноо ад үзнэ. Задгайгийнхан ч тэр хавьдаа жалгархана. Улстөрчид нь ч жалгархана. Та минь ээ, юу болж байна вэ. Уг нь хүн нэмэгдвэл хүч нэмэгдэж хөгжил түргэснэ. Эдийн засгийн онол, бусад орны хөгжлийн туршлагаас харахад хүн ам нэмэгдэхийн хэрээр шинэ эрэлт хэрэглээ, шинэ зах зээл, үйлдвэрлэл, нийлүүлэлт бий болж эдийн засгийн өсөлт эрчимждэг байх юм. Хөдөөнөөс хот руу хөвөрч буй нүүдэл бол эрүүл саруул үзэгдэл, хөгжилд тэмүүлж байгаа хүмүүс.
Өнөөдөр бүх монголчууд дулаан тохилог сууцанд амьдарч, сайн боловсрол эзэмшиж, ТВ интернет үзэж, театр ресторанд тухлаж, орчин үеийн ертөнцтэй хөл нийлүүлэн амьдрах эрхтэй. Саяхан sonin.mn –ийн гадаад мэдээнээс Оросын нэг тосгоны хүмүүс хот руу нүүсээр байгаад уг тосгонд хоёрхон хүн үлдсэн тухай уншлаа. Тэгэхээр хөдөөг орхиж хот бараадах нь ганц Монголын үзэгдэл биш ээ. “Зарим нэгний бодож байгаачлан хүн нэмэгдсэнээр хүндрэл үүсээд байгаа юм биш, ирсэн хүмүүс хотжоогүйд хамаг зовлон өдгөө үүсээд байна” гэсэн Баабартай санал нэг байна.
Газар нутгийн хэмжээгээрээ манайхаас хавьгүй бага Австри улсын цагаачлалын алба дэлхийн өнцөг булан бүрээс ирсэн орогнол хүсэгчдийг нэг дор байрлуулж, үнэгүй хооллож, халаасны мөнгө өгч, герман хэл зааж, австричуудынхаа хийх дургүй ажил мэргэжилд сургаж, ажил олж өгөөд зогсохгүй бүр барууны маягаар амьдрахыг зааж сургаж өөриймшүүлж байхыг би харсан. Харамч хямсгар европынхон хүртэл харь хэлтнийг өөриймшүүлж байхад хотынхон бид элэг нэгтэндээ туслах, хөрөнгө мөнгө зориулж зарах нь хожим учрах олон сөрөг үр дагавраас зайлсхийхэд тусална.
Бид элэг нэгтнээ хүрээ газар хөл тавихад хэрэгтэй харилцааны чадвартай болгох, тэдэндээ хотын соёлын наад захын хэм хэмжээг зааж сургах талаар юу хийсэн билээ. Цагаан толгой сурахгүйгээр уншиж бичих боломжгүйн адил суурин соёл иргэншлийн “цагаан толгой” сургахгүйгээр хөдөөнөөс хотод шилжин ирэгсдийг хэрхэн суурин соёлд иргэншүүлэх билээ. Гадаадын жуулчдад зориулсан заавар зөвлөгөөний мэдээллийн төвүүд Төв шуудан, галт тэрэг, онгоцны буудалд хаа сайгүй байдаг бол хөдөөнөөс хотод анх ирсэн хүмүүст зориулсан юу ч алга. Жуулчид аль зочид буудалд буувал ямар үнэтэй, хаана үзүүштэй зүйл байгааг интернэтийн цахим мэдээлэл болон Улаанбаатарын Төв шуудан дахь жуулчдад зориулсан мэдээллийн төвөөс олоод мэдчихсэн байдаг бол хөдөөнөөс ирэгсэд бүхнийг эхнээс нь мэдэх, бүр шаазан нойлд хэрхэн суухаас эхлээд бүүр нойлоос нь бие дааж сурах хэрэгтэй болдог.
Хот, хөдөө хоёр шал ондоо соёл, бүр үнэт зүйлс нь ч огт өөр. Нүүдэлчний соёл, суурин соёл иргэншил энд мөргөлддөг. Нүүдэлчид л гэнэ. Үнэндээ уул усны сайхан, ая тухтай амьдралыг эрж хайж явсан хүмүүс. Тэд эрсэнээ энд хотоос олсон.
Дахин хэлэхэд, Улаанбаатар хотын хүн ам цаашид улам нэмэгдэнэ. Энэ хандлагыг бид хүлээн зөвшөөрч дэмжих ёстой. Б.Цэнддоогийн будаг нь хатаагүй шинэ номыг уншаад энэ бодол маань улам лавшрав. Хөдөөгийнхнөө хотын захынхаа хогтойгоо адил үзэж болохгүй. Тэдэндээ суурин амьдралд хөлөө олоход нь туславал хожим бидэнд өөрсдөд маань, үр хүүхдэд маань, улс орны маань хөгжил дэвшилд хэрэгтэй. Хотын паспорт олгохдоо “иргэншлийн цагаан толгой” сургаж байя. Суурин амьдралд хөлөө олж, ажил төрөлтэй болтол нь сардаа ажилгүйдлийн тэтгэмж өгч байя. Ядаж “хотод суурьшихад анхаарах зүйлс” гэдэг гарын авлага өгч байя. Энэ асуудлыг бодлогын хэмжээнд авч үзэх цаг болсон гэдгийг ойлгож, зохистой арга хэмжээнүүдийг хэрэгжүүлж эхлэнэ гэдэгт итгэж байна. Тэгвээс бид ирээдүйд манай Монгол оронд амьдрах “ногоон картыг” царайчлан хүсэгчдийн Их нүүдэлд бэлэн байх буюу.
“Дэлхийн Иргэн бөмбөрцгийнхөө аль ч цэгт амьдрах эрхтэй” гэсэн Даян Дэлхийн Үндсэн Хууль айсуй.
Ил тод байдлын санаачлага
М.Горбачевын ил тод байдлын тунхаглал тэр үеийн өдөр тутмын цорын ганц хэвлэлийн нэгдүгээр нүүрэнд нийтлэгдсэнээс хойш хориод жил өнгөрсөн ч талын нүүдэлчдийн нийслэл Улаанбаатарт ил тод байдал мөрөөдөл хэвээр байна.
Үүний нэг жишээ нь өнгөрсөн долоо хоногуудад Засгийн газар, уул уурхайн компаниудтай байгуулсан гэрээг тойрон өрнөсөн үйл явдал боллоо. Сангийн яамны хаалттай хаалганы цаана нууж байж хийсэн гэрээ “нууж байгаад хийсэн юм чинь но-той л байж таараа” гэсэн бодлыг энгийн иргэдэд төрүүлэв. Иргэддээ итгэхгүй Засгийн газарт иргэд итгэхгүй байна. Хаалттай, ил тод бус засаглалаас үүдэн бий болсон улс төрийн тогтворгүй байдал цаашдын хөрөнгө оруулалтад илт занал учруулж эхэллээ.
Эхлэлийн цэг Гүйцэтгэх засаглал, шийдвэр гаргагчид тэр бүр эдийн засгийн мэдэгдэхүүнгүй хүмүүс атлаа бид тэдэнд бүхэл бүтэн улс орныхоо хувь заяаг өөрсдийнхтэйгөө хамт даатгаад өгчихсөн нь биднийг ядуу амьдруулж байгаа нэг шалтгаан болдог. Засгийн газар татварын мөнгийг ердийн иргэдээс хураадаг. Сүү, мах, гурил, гэрэл цахилгаан, дулаан, архи, сард нэг удаа буудаг цалин бүгд татвартай. Засгийн газар татвараас олсон мөнгөө өөрөө өгч байгаа юм шиг, зүгээр тараагаад байгаа юм шиг аашилдаг.
Улсад орж ирж байгаа орлогыг буруу зохицуулснаас үүдэж гарсан сөрөг нөлөөллийг багасгах найдвартай бөгөөд энгийн арга бол ил тод байдлын санаачилга бөгөөд үр ашиг нь засаглалыг сайжруулах хүчин чармайлтын эхлэлийн цэг болох юм. Үүний үр дүнд Монгол Улсын санд орж ирж байгаа бүх төлбөрийн тухай мэдээллийг олон нийт олж авах эрхтэй болно. Эдийн засгийн салбарт ил тод хариуцлагатай байдлыг дэмжсэнээр тогтвортой хөгжил, ядуурлыг бууруулахад чухал хувь нэмэртэй. “Юуг ч нууж хаахгүй, юуг ч дэмий үрэхгүй” гэж бид Засгийн газраараа хэлүүлж чадвал энэ нь амжилт. Ингэснээр Монголын төр ил тод байхын төлөө байна гэсэн сигналыг хөрөнгө оруулагчид болон гадаад ертөнцөд өгнө. Үүнд гадаадын туршлага ч хангалттай байна. Ил тод байдлын санаачилгыг уул уурхайн салбарт 2002 онд Их Британийн Ерөнхий сайд асан Тони Блэйр санаачлан нэвтрүүлсэн бөгөөд энэ Олборлох салбарын ил тод байдлын санаачлагаолон улсын зүгээс өргөн дэмжлэг хүлээж дэлхийн нөөц баялаг ихтэй орнууд хэрэгжүүлж эхлээд байна. Манай Засгийн газар олсон орлогоо ил тодоор зохицуулж чадвал газрын эрдэс баялаг, ашигт малтмалын салбар ард түмний амьдралд ихээхэн өөрчлөлт авчрах боломжтой.
Төр бол хүнд сурталд нэвчсэн нүсэр аппараттай, биеэ дааж ядсан бүдүүрсэн авгалдай биш эрвээхэй байх ёстой. Ард түмэндээ гоё харагдах ёстой. Үүний тулд компаниудаас татаж авсан төлбөр мөнгө нь ард түмэндээ ил тод байх ёстой юм.
Иргэдэд тунгалаг эдийн засаг
Эдийн засгийн ил тод байдлын санаачлагадиргэд бизнесийнхний манлайлал, оролцоо чухал. Хөрөнгө оруулагчдад ил тод байснаас тусах ашиг тус нь улс төрийн болон нэр хүндтэй холбоотой эрсдлийг багасгаж, өрсөлдөөний тэгш боломж олгодог. Тухайн компани Засгийн газарт төлж байгаа төлбөрөө ил тод болгосноор хийж байгаа хөрөнгө оруулалтаараа улс орныхоо хөгжилд ямар хувь нэмэр оруулж байгаагаа харуулна. Ингэснээр Засгийн газрыг илүү хариуцлага хүлээдэг болгож, иргэдийн нэрийн өмнөөс захиран зарцуулж байгаа тэр орлогын талаар ил тод ойлгомжтойбайдлаар мэдээлэхийг шаардах боломжтой болно. Оёдлын үйлдвэр эсвэл алтны уурхайн улсад төлсөн татварын мэдээлэл ил тод болсноор Засгийн газраар дамжуулж иргэдэд төлсөн уг мөнгө Засгийн газрын Хэрэг эрхлэх газрын даргын шинэ “Ниссан” жийп машин, аймгийн даргын нийслэл дэх шинэ орон сууц болгочихгүй байлгах, жирийн иргэдэд хэрэгтэй, наалдацтай үйл ажиллагааг дэмжих ёстой юм. Иймийн тулд компани иргэдэд төрд төлсөн татвар төлбөрөө ил тод зарлахыг уриалж байна.
Төр баяжна уу, байна уу хамаа алга. Жирийн олон сайхан амьдраг! Тэгвэл бидний амьдрал, тусгаар тогтнол илүү баталгаатай болно. Иргэн хүн өөрийн үнэ цэнийг ойлгож, өөрийнхөө эрх чөлөө, эрхийнхээ төлөө тэмцэж, төрөө хянадаг, шаарддаг болохын тулд энэ бүхнийг эхлүүлэх хэрэгтэй байна. Ядуугийн зовлонгоос ангижрах эсэх маань ухаант удирдагчдын мэргэн шийдвэрээс илүүтэй та бидний эдийн засгийн эрмэлзэл, сайхан амьдралыг цогцлоох сэдлээс шалтгаалах болно. Эцсийн эцэст төрийн мэргэн шийдвэр бус иргэдийн оролцоо, шахалт, шаардлага, хяналт бидний амьдралыг дээшлүүлнэ гэдгийг дахин нэг давтаж хэлмээр байна.
Иргэдээс хамаарах эдийн засаг
Эдийн засгийн ухааныг монголчууд тоонд сайн цөөн хүмүүсийн чадах, дөнгөх зүйл хэмээн итгэсээр өдийг хүрсэн бөлгөө. “Мундаг эдийн засагчид лут дүгнэлт хийгээд, арга замыг нь тодорхойлоод өгөхөөр улс орон минь аяндаа хөгжчихнө”
“Уул нь хоёрхон сая хvнийг бондойлгочих юухан байх вэ дээ, даан ч эдийн засаг мэддэг хvн энэ төрийн толгойд алга” гэх мэт дvгнэлтvvдийг бид өдөр тутам хэн нэгнээс сонссоор дөжирчээ. Монголын жирийн иргэд эдийн засгийг өөрөөс нь ямар ч хамааралгvй, удирдагчдад л хамаатай зvйл гэж бат итгээд, өөрсдийгөө зөвхөн тэдний харалган бодлогын золиос хэмээн гутарч явна.
Ертөнц эдийн засгийг тооцоо томъёо, ухаалаг төлөвлөлт, гарамгай хүмүүсийн мэргэн ухаан төдийд ойлгохоо хэдийнээ больжээ. Эдийн засаг бол энгийнээр хэлэхэд талхны тухай ухаан юм. Эдийн засаг бол тоо, тооцоо гэхээсээ нийгмийн гишүүдийн харилцаа, тэдний хvсэл мөрөөдөл, сэтгэлгээний загвар, дадал зуршил, хэвшлийн биелэл, үр дvн байдаг.
Эдийн засаг хэрхэн яаж хөгждөг, өсөлт, өөрчлөлт юунаас үүддэг зэргийг судласан эрдэмтэд өнөөдөр нэгэн дүгнэлтэд хүрсэн нь: – Иргэдийн эдийн засгийн сэдэл,үнэлэмж, эрмэлзлээс улс орны эдийн засаг шууд хамааралтай. Мөнгөний нийлүүлэлт, хуримтлалаас эдийн засгийн өсөлт шалтгаална (Харод Домарын загвар), хөрөнгө оруулалтын өсөлт, хөдөлмөр, технологийн шинэчлэлээс хамаарна (Солоугийн загвар) гэх зэрэг vзлүүд үеээ өнгөрөөж “хvний капитал” буюу иргэдийн амьдралаа дээшлүүлэх сэдэл, баялаг бүтээх чадамжаас хамаарч байна гэдэг нь улам бvр тодорхой болж байна.
Иргэдийн эдийн засгийн сэдэл гэдэгт юуг ойлгоод байна вэ?
Гэр бvлгvй хvний эдийн засгийн чадавх гэр бүлтэйхvнийхээс дээр үү, доор уу? өнгөц бодоход гэр бүлгvйхvнд эдийн засгийн боломж их. Түүндорлого их, зардал бага. Хуримтлал үүсгэх нөхцөл бэлээхэн байна. Гэр бүлтэйхvний зардал нь орлогоосоо давах нь энүүхэнд мэт. Гэвч энд бид хувь хүний эдийн засгийн эрмэлзлэл, илүү ихийг олох гэсэн сэдлийг мартаж байна.
Гэр бүлтэй болсноор хvнд үүрэг, хариуцлага гэж зайлж бултахын аргагүйзүйлүүсдэг. Хэвийн сэтгэц, хүмүүжилтэйхүндүүрэг хариуцлага нь эдийн засгаа дээшлүүлэх дохио санамжийг өгч санхүүгийнасуудлаа ухаалаг зохицуулах эрмэлзэлийг бий болгоно. Энэ нь судалгаагаар ч нотлогдож байна. Гэр бүлтэйхүмүүсганц бие хүмүүсээс 12.7-13 хувиар илvv орлого олдог ажээ. Яриад байгаа зүйлмаань нийгмийн олонхийг бүрдүүлэгчжирийн иргэдэд хамаатай гэдгийг ойлгож байгаа байх хэмээн найдаж байна. Онцгой тохиолдлууд нийгэмд мэдээж бий.
“Хvний капитал” гэдэгт боловсролыг чухалчлан иргэд нь боловсролтой бол улс орны эдийн засаг автоматаар дээшлэчих юм шиг ойлголт тvгээмэл ажиглагддаг. Гэвч боловсролын төвшингөөр дэлхийд дээгүүрт орох Аргентин улсын эдийн засаг бахадмаар түвшинд очих яагаа ч vгvй байна. Бид зуун хүнд ногдох дээд боловсролтой хүний тоогоор Хятадаас дээгүүр бичигдэх хэдий ч эдийн засгийн өсөлтөөр бол өчнөөн доогуур байна. Шалтгаан нь жирийн хятад хүндбаялаг бүтээхэрмэлзэл, сэдэл нэгэнт бий болчихсон, хэн ч зогсоож дийлэхгүйтэй илүү холбоотой байх.
Гэтэл монгол хүүхдүүд ямар ч улсад очсон тоо математикийн хичээлд толгой цохидог хэрнээ амьдралд хөл тавиад өөрийгөө аваад явчих жирийн чадваргүйбайдаг нь манай прагматик бус боловсролын системийн буруу гэхээс өөр аргагvй. Яаж амьдрах вэ гэдгээ мэдэхгvй хэрнээ төрийн тухай сайн ярьдаг хүмүүсгудамжинд олон. Мөнгө яаж олдгийг заадаг, баялаг бүтээдэгхүнийг бэлтгэдэг тийм сургуультай болохсон. Гэхдээ энэ бол өөр тусдаа сэдэв юм.
Санхүү, эдийн засгийн авъяастай хүнийжирийн хүнээсялгагдах гол шинж нь тэдэнд баялаг хуримтлуулах эрмэлзлэл, сэдэл онцгой өндөр байдаг. Тийм ч учраас тэд хүссэндээтодорхой хэмжээгээр хүрчхуримтлал үүсгэж, бусдын атаархлыг төрvvлж байдаг юм. Үүнд би монголын эрvvл бус нийгэм дэх авилга, идэж шамшиглуулах, луйвардах зэрэг хууль бус аргаар хөрөнгө хуримтлуулагчдыг хамааруулсангүй.Эрvvл хэвийн нөхцөлтэй нийгмээр жишээлж байна.
Тэгэхээр жирийн бид яах вэ? Хосе Ортега Гассет “Массын бослого” нэртэй аль 1930 онд бичсэн лут бvтээлдээ “масс” – олонхи хэмээх ойлголтыг ингэж томъёолжээ. “Олонхи – бол дундаж хvмүүс.Бусдаас юугаараа ч ялгарч чадаагүй,байнга давтагдах ерөнхий төрх бүхийхүмүүсийннийлбэр”. Үнэхээр ч жирийн бидэнд баяжих хүсэлбайвч онцгой сэдэл бий болгох чадваргүйнхээгайгаар ядуу хоцордог.
Аз гийхэд хvн ухаантай амьтан болохоороо vvнийг нөхөх арга хэрэгсэл, механизм бодож олжээ. Нийгмийн институциудээс олонхид эдийн засгийн сэдлийг бий болгож хөшvvрэгдэх ёстой. Эдийн засгийн эрмэлзлэл, сэдлийг иргэддээ бий болгодог олон аргын нэг нь mortgage, ипотек гэж нэрлээд байгаа урт хугацаатай, хvv багатай орон сууцны зээл билээ. Бид зах зээлийн нийгэмд шилжээд 16 жилийн нvvрийг vзсэн гэх боловч зах нь байна, зээл нь алга.
Оливер хэмээх франц найз маань Нарантуул захыг амьдралдаа үзсэн аварга зүйлсийнхээтоонд оруулж билээ. “Парист ч ийм зах байхгүй” гэж тэр дуу алдсан юм. Тэнд аварга том зах байхгvй нь үнэн ч ард олонд үйлчилдэг зээлийн сайн систем хөгжжээ. Зээлийн хүнлэгтогтолцоо бий болсон цагт өнөөх зах зээлд орж дуусдаггvй “Шилжилтийн vе” маань дууслаа гэж хэлэх үндэстэй болох биз ээ.
Монголд мөнгө хүүлдэгзээлийн сайн тогтолцоо бий. Азийн Хөгжлийн Банкнаас “Орон сууцжуулна” гэж авдаг жилийн 4 хувийн хүүтэйбанкны зээлээ жилийн 20 хувийн хүүтэйгээриргэдэдээ “шахдаг” тийм зээлийн системээс болоод зах нь хөгжөөд зээл нь сураггүй байсаар…
Нvvдлээс залхсан монголчууд бусдын жишгээр тохилог сууцанд амьдрахыг хvсэж байна. “Байрны мөнгө хийх” хvсэлдээ хөтлөгдөн жилд таван мянган иргэн гадаадыг зорьдог. Тохилог сууцанд амьдрах хvслийг нь дагуулан “тонгорох” хүмүүсч их. Орон сууцны суурь үзүүлж мөнгө хулхиддаг байснаа сүүлдээсуурийг нь ч vзvvлэхгvйгээр цөлмөдөг болов.
Жирийн иргэн Б өнөөдөр 26 настай. Орон сууцтай болъё гэхээр 40-60 сая төгрөгийн vнэтэй байрнууд ярайх ба дээр нь 30 хувийн урьдчилгаа нэхнэ. Байранд ормогц маргааш нь “Vлдэгдлээ төл” гэж дарамтлана. Цалин 100 мянга. Дөчин жилийнх нь цалинтай тэнцэх vнэтэй байрыг цалингаа тас хураалаа гэхэд 66 настайдаа авах нь. Монгол хүнийдундаж нас 65. Байранд ормогц хойтон жил нь тэнгэрт халих бололтой.
Энэ бол жирийн монгол хvний эдийн засгийн эрмэлзлийг унтрааж, сэдлийг үгүйсгэжбайгаа гол хүчинзүйл. Бүтэшгvй,хоосон санаархал өвөртөлж явахаар архиа уугаад, авгайгаа зодоод л явж байя. “Хоёр идэхгүйээ, хоосон хонохгүйээ…” Франц шиг дөнгөж гэрлээд л байр, машин, компьютер, цахилгаан бараа бүхзүйлээзээлээр аваад насаараа сайхан амьдрах уу, Яармагийнхан шиг насаараа ажил хийгээд ч байрны мөнгө хурааж чадалгүйөнгөрөх үү.
Хүн амыг Орон сууцжуулах Vндэсний хөтөлбөр хэрэгжсэнээр иргэн Б “mortgage”-ийн зээлийг хүртэж100 мянгаа байрны төлбөрт тушаачихаад эхнэрийхээ цалин дээр өөрөө нэмж олох эрмэлзлэл дүүрэнамьдрах боломж бүрдэхюм. 15-16 жилийн дараа байр түүнийхболно гэсэн болзол нь Б-д эдийн засгаа нэмэгдүүлэххүчтэйсэдлийг өгөх бөгөөд “хүншиг амьдрах” бололцоог алдахгvйн тулд тэр хичээх нь лавтай. Архидаад ажлаа тасалбал байрны төлбөр хүндрэхтул автоматаар сахилга, дэг журамд хэвшинэ. Нvvдэлчин араншин, дэг журамд дасаагvй зуршлаасаа болоод мэдээж, эхний жилүүдэдтэр түүртэнэ. Хэцүүхэн гурав дөрвөн жил өнгөрөхөд бvх зүйлхэвэндээ орж иргэн Б өрхийнхөө санхүүдменежмент хийж сурна. Нэгэн үе өнгөрөхөд монголын иргэд кредит амьдралд дасаж, иргэншиж, тэдний эдийн засгийн сэдэл, эрмэлзлийг дагаад улс орны эдийн засаг хүчирхэгжинэ.
“Баян төр байж гэмээ нь баян иргэн төрдөг” гэх мулгуу бодолтой дарга нар алга болно. Баян төртэй арабын улсууд баян иргэдтэй Израилыг барахгvй байна. Эдийн засгийн сэдлийг бий болгох энэ хөшүүргийгзохицуулах институци нь харин төр бус, хувийн хэвшил байхад онцгой анхаарах ёстой. Төр хутгалдаад эхэлбэл энэ нь иргэдийн итгэл найдварыг унтрааж, авилга авах, мөнгө цөлмөх “бvтээн байгуулалтын аварга төсөл” төдийхөн болж хувирна. Учир нь албан институциуд хэзээ ч хүмүүсийнанх бий болгохдоо бодсончлон зөв хөдөлдөггүй билээ.
Ядуугийн зовлонгоос ангижрах эсэх маань ухаант удирдагчдын мэргэн шийдвэрээс илүүтэйта бидний эдийн засгийн эрмэлзэл, сайхан амьдралыг цогцлоох сэдлээс шалтгаалах болно. Энэ сэдэл бий болж эхлэлээ. Төр баяжна уу, байна уу хамаа алга. Жирийн олон сайхан амьдраг! Тэгвэл бидний амьдрал, тусгаар тогтнол илvv баталгаатай болно.
Иргэн баян бол улс баян гэж аль 90 онд тунхаглаж байсан маань хоосон лоозонгоос хэтэрсэнгүй. Социализмаас улбаатай төрд найдах, төрсөн биеэ төрдөө тушаалаа түшээдавна уу, түлхээдхаяна уу өөрөө мэдээрэй гэх сэтгэлгээ хэдий өөрчлөгдсөөр байгаа ч амь бөхтэй байна. Иргэний нийгэм, нээлттэй нийгэм гэх үгсийн утга учир нь иргэн хvн өөрийн vнэ цэнийг ойлгож, өөрийнхөөоюун ухаан, чадавхийг төгөлдөржүүлдэг, эрх чөлөө, эрхийнхээ төлөө тэмцдэг, шаарддаг, хянадаг тогтолцоо бүхийл нийгэм. Иргэний боловсрол гэхээр дээд сургуулийг бодох шаардлагагvй. Эрхээ мэддэг, vvргээ ухамсарладаг чадвар, мэдлэгтэй болохыг л хэлж байгаа юм. Төр бол биднийг удирдаж, захирч байх дарангуйлагч, харж үзэж, тэтгэж байдаг ивээгч бус энэ бол иргэд бидний мөнгөөр тэжээгдэж бидэнд үйлчилж байх, бидний эрх чөлөө, амь нас, эрvvл мэнд, эд хөрөнгийг халдлагаас хамгаалж байх бvтэц, менежер төдий л зvйл.
Эцсийн эцэст төрийн мэргэн шийдвэр бус иргэдийн оролцоо, шахалт, шаардлага, хяналт бидний амьдралыг дээшлүүлнэ.
51:49
Энэ тоо бол Монгол Оросын хамтарсан уулын баяжуулах “Эрдэнэт” үйлдвэрийн Монгол Оросын хувь оролцооны хэмжээг хэлдэг. Энэ тоо өнгөрсөн зуунд монголчуудын байгуулсан хамгийн ашигтай гэрээний гол утга.
Энэ тоо бол Монгол Оросын хамтарсан уулын баяжуулах “Эрдэнэт” үйлдвэрийн Монгол Оросын хувь оролцооны хэмжээг хэлдэг. Энэ тоо өнгөрсөн зуунд монголчуудын байгуулсан хамгийн ашигтай гэрээний гол утга. Дэлхийд түүхий эдийн үнэ хурдтай өсч, түүний хэрээр Монгол улсын валют олох чадвар түргэн нэмэгдэж байна. Ганцхан “Эрдэнэт” үйлдвэр манай эрх баригчдын өнөөдөр наргиж найрлаад байгаа ийм их мөнгийг олж өгч байгаа юм чинь бусад уурхай ч их мөнгө олно гэсэн мөрөөдлөөр улс төрчид амьсгалж, алаагүй баавгайн арьсыг өөр хоорондоо булаалдаж хуваахаар өрсөлдөж байна. Харин “уурхай босох нөөцтэй” гэж геологичдын таамагласан тэр тал газарт мөнгө босгож, уурхай байгуулж, тэр тухай дээр үйлдвэр эхлээд барих ёстой, тэгээд үйлдвэр нь найдвартай, ашигтай ажиллаж, олсон ашгаа шударга хуваахын тулд хяналтын 51% нь монголчууд бидэнд ногдох ёстой гэдэг зарчим хэрэгжихгүй байгаа нь эмгэнэлтэй.
Өөр өнцгөөс харахад
Улаанбаатарын улс төрчид холын хараа муутай. Их алсдаа л сонгуулийн дөрвөн жил, магадгүй төсвийн нэг жил дотор бодол нь, шунал нь эргэлдэнэ. Учир нь дараагийн сонгуулиар сонгогдоно гэдэгтээ тэрээр итгэдэггүй. Тиймээс улс төрчдөд даатгахад хэцүү. Гэтэл ямар ч муу бизнесмэн өнөөдөр хулхидаж их мөнгө унагах гэхээсээ хэмжээ багатай ч олон жил ашиг олох бизнес хайж байдаг. Эдийн засагчийн нүдээр харахад уул уурхай, эрдэс баялгийн салбарт “Эрдэнэт” шиг 51:49 харьцаатай экспортын чиглэлтэй хэдэн хамтарсан үйлдвэрүүд байгуулах нь өнөөгийн нөхцөлд хамгийн зөв хувилбар болно гэж үзэж байна. Хамтарч асуудал бэрхшээлээ шийднэ, ил тод байна. Гадаадын компани, гадаадын мэргэжилтнүүд авчирч ажиллуулаад ухсан нүх үлдээгээд явах биш харин нөхөн сэргээхэд өөрсдөө санаа тавих боломжтой болоход байгаль орчинд халгаагүй болно. Ажлын байр олноор нэмэгдэж, чадвартай боловсон хүчинтэй болж, түшиглээд хот суурин байгуулна. “Эрдэнэт”-ийн ийм том туршлага байхад үүнийг одоогийн гэрээ хэлцэлд тохирч чадаагүй нь харамсалтай байна.
Саалийн ганц үнээтэй айл
Аавынхаа хуучин бичиг дотроос 1973 оны 11 дүгээр сарын 22-нд БНМАУ, ЗСБНХУ-ын Засгийн газар хооронд хийсэн Монгол-Зөвлөлтийн хамтарсан “Эрдэнэт”үйлдвэр байгуулах тухай хэлэлцээрийн төсөл олоод энэ олон жилийн туршид үзэгний үзүүр бараг хүрч засагдаагүй энэ хэлэлцээр Монголын гадаад эдийн засгийн хамтын ажиллагааны гэрээ хэлэлцээрүүдээс хамгийн мундаг нь юм байна гэж бодлоо. Зүүн булан дээрх “Ю. Цэдэнбал. 1973.11.22 ” гэсэн цохолт тэр хэвээрээ.Үндсэн хууль хүртэл орвонгоороо өөрчлөгдчихөөд байхад “Эрдэнэт”-ийн хэлэлцээрт ноцтой заалт орж өөрчлөгдсөнгүй. 1991 оны жижиг өөрчлөлтийг эс тооцвол шүү дээ.
Уул уурхайг ашигласан төдийгүй бүхэл бүтэн хотын асуудлыг шийдэж, нийгэмд ач холбогдлоо өгсөн төсөл болсон. Том хот анх төлөвлөж байснаараа боссон. Зураг төслийг нь зохиоход Зөвлөлтийн зураг төслийн 40 орчим багууллага, үйлдвэрийн машин техник, материалыг 462 үйлдвэр нийлүүлж байжээ. Чилид төрийн эргэлт гарч С.Альендагийн Засгийн газар унаснаар ЗХУ-д зэс, молибдений эрэлттэй болсон цаг хугацааны өчүүхэн ашигтай боломжийг монголчууд алдаагүй ашигласан нь тэр. Монгол хүн л Монголыг бодохоос харь элэгтэн хүн биднийг бодохгүй гэдгийг тэр үед цээжнийхээ гүнд санаж байсны ач. Төр засаг тэгэхэд алсын хараатай бодлого явуулж, дал наяад онд өндөр боловсролтой олон зуун инженер, техникчид, нарийн мэргэжлийн ажилчид бэлтгэгдэж, тэдний хаяг зөвхөн “Эрдэнэт” болж байсан. “Эрдэнэт”-ийг босгоход 15 мянган хүн ажиллаж байсан юм.
Одоо “Эрдэнэт” манай улсын эдийн засагт ганц “саалийн үнээ”болж байна. Хуучцуул мундаг төлөвлөж тооцдог байжээ. Тэр үед Монгол улсад урьд өмнө үзэгдээгүй байтугай зүүдлэгдээгүй олон арван үйлдвэр завод, хот суурин, тээвэр холбооны байгууламж, сургууль соёлын төв газар сайгүй сүндэрлэж, Монгол улсын газрын зураг шинэчлэгдэн өөрчлөгдсөн юм. Монголд томоохон ашигт малтмалын ордуудыг түшиглүүлэн гадаадын хөрөнгө оруулалттай үйлдвэр байгуулахад “Эрдэнэт” үйлдвэрийг барьж байгуулсан ажлын зохион байгуулалт, арга хэлбэр, монгол ажилчдыг ажиллуулах журам, нөхцөл, үндсэн зарчим, арга туршлагыг авч хэрэглэхэд үр дүнгээ өгнө гэхэд эргэлзэхгүй байна. Өнөөдөр “Эрдэнэт” үйлдвэр өртөг зардлаа хямдруулж, үнээгээ таргалуулж байна. Тарган мал тал бүрийн ашигтай шүү дээ.
Ганц өвлийн идэш үү, саалийн ферм үү?
Дээр үеийн хүрээний ядуу айл Цагаан сараар гэрээ зараад, ганц саалийн үнээгээрээ үүц хийгээд зад наргиад хавар нь айл хэсч, гуйлга гуйдаг байжээ. Олсон мөнгөө бүгдийг нь тарааж, зад наргиж байгаа засгийн газраа хараад энэ тухай өөрийн эрхгүй санах юм. Хуучин зам засч, муудсан байшин будах биш, экспортын чиглэлтэй шинэ үйлдвэрүүд байгуулахад мөнгөө зарцуулбал өөрөөр хэлбэл цаашид мөнгө олдог юманд зориулбал илүү ухаалаг алхам болно. Хар үгээр хэлэхэд ард түмэндээ “олон саалийн үнээтэй” болмоор байна. Бүр “саалийн үнээний ферм”-тэй болмоор байна.
Уул уурхайн лиценз гэдэг цаасыг зөвхөн хувьдаа ашигтай зарах биш “Эрдэнэт” шиг экспортын чиглэлтэй хамтарсан хэдэн үйлдвэртэй /уурхай биш/ болох нь маргаашид маань хэрэгтэй.
Капиталстгүй капитализм
Бид ямар нийгэмд амьдарч байна вэ? Капитализмд уу, социализмд уу, феодализмд уу? Шулуухан хариулчих хүн олдохгүй. “Хүнлэг ардчилсан нийгэм” гэж аргална.Түүнийхээ жишээг заагаад өг гэхээр нартад олдохгүй. Хүмүүсийн төсөөлж байгаагаар бол тэр нь өлсгөлөнд нэрвэгдсэн Хойд солонгос лав биш, АНУ, Өрнөдийн өндөр хөгжилтэй капиталист баян орнууд бололтой.
Эргэн тойронд яагаад нэг ч капиталист харагдахгүй байна вэ? Яагаад баялаг бүтээгч бизнесменүүд чөлөөт зах зээлийг ингэж их үзэн ядна вэ? Хэн ч гэсэн чадаж, хүсч л байвал өндөрт хүрч чадна гэсэн ерээд оны оргилуун сэтгэл маань хаачив. Капиталист нь капиталыг хуримтлуулж ажлын байр бий болгож, үүгээрээ баялаг бүтээж баяждаг бол олигархи нь төрийн өндөр албан тушаалаа ашиглаж хормын дотор зурдаг гарын үсгээрээ улсын төсвийг хоосолж баяждагаараа ялгаатай.
НҮЦГЭН ҮНЭН
Ардын засаг үргэлжилж байна. Хүмүүст юу ч өгдөггүй атлаа шан хүртэж, бусдын үйл ажиллагааны дүнгээр амьдрагсдыг өөгшүүлдэг тэр засаглал үргэлжилж, эд баялаг бол тодорхой эзэнгүй, нийтийн өмч гэж үзэж, түүнийг дахин хуваарилах тухай бүдүүлэг этгээдүүд чалчицгаана. Иргэдийн хувийн эрхийг тэглэжээ.
Нийгмийн сайн сайхан гэгч эзэн биегүй зүйлийн “сайн сайхны” төлөө, төрийн төлөө гэх мэт сүртэй уриагаар нүд хуурч, ам таглах он жилүүд хөвөрсөөр.
Хувь хүний эрхийг зөрчиж, “Бусдын төлөө, олонхийн сайн сайхны тусын тулд” булаагаад авчихдаг дээрэмчид гарч ирлээ. Хөдөлмөрчин иргэдийн зүтгэлийн үр дүнг булааж авч байгаа юм.Энэ бүлэг яг адилхан аргатай, ард түмний дуу хоолой гэж өөрсдийгөө зарласан, адал явдал хөөсөн өөр дээрэмчдийн бүлэгтэй мөргөлдөнө. Эрх чөлөөг устгачихаад дараа нь өөр хоорондоо засгийн төлөө тэмцэж байна.
Хямрал нүүрлэсэн хоосон гудмаар исгэрэх хүйтэн салхи хаанаас үлээж байна вэ? Инфляци бол өргөмжлөгдсөн төрийн үр дагавар. Үндэсний баялгийг цөлмөснөөр инфляцийг төрүүлнэ. Засгийн газрын үйл ажиллагаа бол мөн чанарынхаа хувьд албадлагад чиглэсэн байдаг нь манайд хэтрээд эдийн засаг, улс төрийн бүрэн хяналт төрийн мэдэлд төвлөрч байна. Хувийн өмчид төрийн хяналт тавьдаг ийм системийг этатизм гэнэ. Ямар ч хариуцлага үүрэхгүй мөртлөө хамаг ашгийг хамаад авчихдаг байна.
Ийм ч төсөл амжилттай боллоо, тийм ч тендер зарлалаа, төрийн албаныхныг дэмжинэ л гэнэ. Хэний мөнгөөр вэ?Улсын сан гэдэг нь иргэдийн халаас юм. Аль нэгэн даргын эрхийг бусад хүмүүс зардал гарган хангах ёсгүй. Хэн ч халаасаа суйлуулах иргэдийг өмгөөлөх чимээ гаргахгүй байна. Паразитууд улс орны шим шүүсийг сорж, эдийн засаг дуусах дээрээ хүрчээ. Сонгууль улам бүр луйврын шинжтэй болж, нийгмийн баялаг шударга бусаар хуваарилагдан баян хоосны ялгаа нэмэгдэж, төрөөс төрсөн олигархууд төрийн эрх мэдлийг улам бүр атгасаар. Тэгсэн атлаа түшмэдийн хөнөөлийг бизнесменүүд үүрч байна. Төрийн нэр барьсан цагаан цамцтангууд хамгийн үл бүтэх зүйл хийсэн ч ямар ч уснаас хуурай гарч сурчээ. Төр буруугаа бизнесменүүдэд тохож орхив. Баялаг бүтээгчийг хувиа бодсон шуналтан мэтээр харж, үнэ хөөрөгдлөө хэмээн харааж зүхэж, түшмэдийг болохоор “ард түмний төлөөлөл” гэж алдаршуулан магтжээ. Хэн нэгний гачигдлыг бүх нийтийн ёс суртахууны шалгуур болгосон энэ улсад ашгийг гаргах хөдөлмөр одоо хэрэггүй болжээ.
Бид ядуугаасаа болж зовж байгаа нь үнэн. Зовлонгийн шалтгаан нь төрийг дээдэлж, хувь хүний эрхийг хөсөрдүүлсэн явдал. Зовлонгоос салах нь бас үнэн. Гарц нь эрх чөлөөний хамгаалагч капитализм. Шинэ баялгийг бүтээх эрх чөлөө капитализмын гол нөхцөл. Баялаг бүтээгч бүхэн чөлөөт нийгмийн билэг тэмдэг.
Элбэг дэлбэг үйлдвэрлэлд хүнийг хүргэж чадах ганц систем болох капиталзмд хүрэх түлхүүр бол хувийн эрх чөлөө. Харин хүний эрхийг зөвхөн гэмт хэрэгтэн, засаг хоёр л зөрчдөг. Гэмт хэрэгтнүүдээс хүнийг хамгаалахын тулд засгийг тогтоодог бол хүнийг засгаас хамгаалахын тулд Үндсэн хуулийг бүтээсэн. Эрхийн тухай номлол нь хувь иргэдийн эсрэг бус засгийн эсрэг чиглэгдсэн байдаг.
Бага ч гэсэн байнгын өсөн нэмэгдэж байгаа хөрөнгө оруулалт нь хөдөлмөрийн бүтээмжийг дээшлүүлж, бидний амьдралын түвшинг нэмж байсан.Ашгийг эдийн засгийн хөгжил дэвшлийн гол урамшуулал, өрсөлдөөн бол эдийн засгийн үндсэн хууль гэж ойлгодог бизнесмэнүүд 90 оноос эхлэн олноор төрж, улс орны эдийн засгийг богино хугацаанд хөгжүүлсэн. Францын хаан XIV Луй фабрикийн эздийг цуглуулаад үйлдвэрлэлд нь юугаар туслах хэрэгтэй байгааг асуусанд фабрикийн эзэн Лежандр “Биднийг зүгээр л зөнд нь орхичих, битгий зохицуулах гэж бужигнуулаад бай, бид юмаа хийе” гэсэн гэдэг. Ер нь үйлдвэржилтийн цэцэглэлтийг шаардаж байгаа мөртөө түүний эх булагт дэндүү тоомсоргүй хандаж байгаа эрх баригчдыг яаж ухааруулах вэ?
Нэгэн танил япон багш маань “Манай улсад үйлдвэрийн ажилчид, эзэд төр яаж бүгдээрээ ажиллаж байж бялуугаа томруулах вэ гэж боддог бол танай улс төрчид хариугүй жижиг бялуугаа яавал хурдан өөрсдөдөө ашигтай хувааж дуусгах вэ гэж боддог” хэмээж байсан.
Сохор бухимдлын хурц асалтууд бидэнд хэрэггүй. Эхэлснээ л гүйцээе. Хувь хүний эрхийг, түүн дотроо өмчийн, үйлдвэрлэх эрхийг эзлэх ёстой зохих хүндтэй байранд нь тавъя. Үүнээс өөр хөгжлийн гарц үгүй.
Дэлхийг эзэлсэн долларын илбэ
Одоо тохиолдож буй дэлхийн эдийн засаг, санхүүгийн хямрал өнгөрсөн зууны 30-аад оны их уналтын үеэс хойших хамгийн ноцтой хямрал мөн гэж Америкийн санхүүчид мэдэгдэж, АНУ-ын долларын ханш цаашид унана хэмээн анхааруулж байна.
2009 оны дэлхийн эдийн засаг, санхүүгийн хямрал өнгөрсөн зууны 30-аад оны их уналтын үеэс хойших хамгийн ноцтой хямрал мөн гэж Америкийн санхүүчид мэдэгдэж, АНУ-ын долларын ханш цаашид унана хэмээн анхааруулж байжээ..
Ам.долларын ханш унахын хэрээр түүнээс уяатай монгол төгрөг хамт унаж, бидэнд Оросоос авах бензин, Хятадаас зөөх бараа улам үнэтэй болж, Европ руу аялж жуулчлах хүн нүдний гэм боллоо. Монголбанкны төгрөгийг ам.доллараас уях бодлогоос болж бид үйлдвэрлэсэн бараагаа ханш унасан доллараар үнэлж экспортолж, түүгээрээ цөөхөн юань авч, өнөө зоосондоо тааруулж багахан бараа татаж, ингээд манай гудамжинд бидний хувьд юмны үнэ эцэс нь харагдахгүй нэмэгдэж байна. Төгрөгийн ханш уналтаас болж авдаг цалингийн тоо нь хэвээрээ ч түүгээр авч чадах зүйл багасч байна. Мөнгө нь ханш чангатай хятад, орос, солонгосуудын хувьд Улаанбаатарт шопинг хийж, үл хөдлөх хөрөнгө авбал хамгийн ашигтай цаг байна. Ам.долларын ханш цаашид унах уу, америкчууд зориуд унагаад байгаа юм биш биз гэсэн хардлага төрсөөр байна. “Бүхнийг чадагч” Долларын систем бол ер бусын бүтээл бөгөөд АНУ манай гаригийг удирдах хүчтэй зэвсэг болгож чадсан юм. Америкчууд өөрсдийн санхүүгийн гол асуудлуудаа яаж шийдсэн тухай өгүүлэхийг хичээе.
Хувийн банкууд ам.долларыг хэвлэдэг
Де-факто гэвэл АНУ 1907 оныг хүртэл мөнгөний нэгдсэн системгүй байсан. Америкийн гүйлгээнд алт, мөнгө болон тэдгээрийг хадгалах сертификат, нэр хүндтэй банкуудын банкнотууд, зарим мужийн сан хөмрөгийн өрийн бичгүүд, фунт стерлинг эргэлдэж байлаа. 1907 онд Америкт эдийн засгийн анхны том хямрал дэгдсэн юм. Янкууд маш сонин нөхцөл байдалтай тулгарчээ.
Үйлдвэрлэлд шаардлагатай бүх зүйлтэй, борлуулалтын асар өргөн зах зээлтэй, америкчуудын худалдан авах чадвар өндөр. Гэтэл эргэлтийн хөрөнгө хүрэлцэхээ больжээ. Тэгэхэд энэ үйлдвэрлэлийн дутуу санхүүжилтийн хямралыг алдарт магнат Ж.П.Морганы ачаар давсан байна. Морган АНУ-ын Засгийн газрын хүсэлтээр хувиасаа асар их хэмжээний мөнгийг компаниудын хувьцааны курсийг дэмжихэд зориулж, бас том мужуудад зээл өгчээ. Үүний дараа үндэсний санхүүг атгадаг томчуул болох Ж.П.Морган, Жон Д.Рокфеллер, Шифф, Кун, Лееб, Ротшильд, Лазаров нарын хүмүүс зөвлөл байгуулж, улмаар Холбооны нөөцийн системийг байгуулах төсөл бэлджээ.
Зургаан жил маргаж, дахин боловсруулсны эцэст түүнийг Сенат ба Конгресс хүлээн авч, Ерөнхийлөгч гарын үсэг зурлаа. Ингээд дэлхийд огт байгаагүй, одоо хүртэл өөр хаа ч үүсээгүй систем бий болжээ. Хувийн банкуудын нийгэмлэг төрөөс цаасан мөнгө гаргах эрх авчээ. Эмиссийн орлого гэсэн нэг ойлголт байдаг. Банкууд доллар хэвлэж эргэлтэд оруулдаг, зээл өгдөг. Өөрөөр хэлбэл доллар үйлдвэрлэсний төлөө төр тэдэнд өртэй үлддэг. Санхүүчид зээл ба долларын эргэлтээс мөнгө олдог. Энэ бол өөр хаа ч байхгүй үзэгдэл. Дэлхийн өөр ямар ч хувийн банк эмиссийн орлого олох эрхгүй. Өөрөөр хэлбэл АНУ-ын банкууд гол зүйл буюу санхүүгийн хүрээнд төр засгийнхаа тэгш эрхтэй түнш болжээ. Төр өөрийн үүргээ хэрэгжүүлж, алтан баталгаа гаргаж өгч байв. Жишээлбэл “Чейз Манхэттэн банк” нь эдийн засгийн хэрэгцээнд зориулж 100.000 ам.доллар хэвлэхэд төр энэ зуун мянгыг худалдан авч, тэдгээрийг нь тухайн үед алт ба төрөөс баталгаажсан үнэт цаасууд, төсвийн орлогоор хангаж өгдөг байжээ. Иймээс тэр үед доллартай хүн түүнээ алтаар сольж болох байв.
Энэ бүхэн ганц л зарчим дээр үндэслэжээ. Бүх хүмүүс цаасан мөнгөө шар металлаар нэгэн зэрэг солино гэж хэзээ ч байхгүй. Ийм учраас тухайн үед сан хөмрөгт хадгалагдаж байсан алтнаас 2,5 дахин их доллар хэвлэжээ.
Ийм системээр тэжээгдсэн Америкийн эдийн засаг иссэн гурил мэт хөөж, өсч дэвжиж байлаа. Иймээс дэлхийн I дайн дэгдэхэд хүчин төгөлдөр бэлэн мөнгөтэй, эргэлтийн хөрөнгө хүрэлцээтэй Америк дайнд бэлэн байлаа. Америкчууд эхлээд харзнав. Англичууд, оросууд болон францчууд цусаа гол мэт урсгаж, улмаар германчуудыг цохиж дуусахын алдад 1917 онд АНУ сүртэй гэгч нь дайнд орж шуурхай дуусгав.
1919 онд Герман улс Версалийн гэрээнд гарын үсэг зурж, агуу эзэнт гүрнээс сул дорой Веймарын улс болон хувирлаа. Ялагчид Германы алтны бүх нөөцийг авч, үйлдвэрлэлийн дүүргүүдийг албадан хавсаргаж, германчуудад дааж давшгүй дайны төлбөр оноож, Германаас бүх үнэт нөөцийг хайр найргүй зөөн гаргажээ. Веймарын Германд аймшигтай санхүүгийн хямрал болж, юмны үнэ ганцхан өдөр хэдэн зуун хувь өөрчлөгдөн талх л гэхэд хэдэн сая маркийн үнэ хүрэв. 1920-иод онд АНУ мандан бадарч байв.
Манай гаригийн алтны нөөцийн 40 хувь тэдний гарт оржээ. Эхлээд франкийг буулгаж авлаа. Харин фунтын ард өөрийн колониудад Америкийн барааг оруулахыг хориглож байсан асар том колони бүхий Их Британийн эзэнт гүрэн байлаа. Энэ нь Америкийн санхүүчдэд таалагдсангүй.
1929 оны эдийн засгийн их хямрал дэгдлээ. Зарим нь зориуд дэгдээсэн гэдэг. Эхлээд бирж дээр хувьцааны үнэ унав. Хэрэв ханш, үнэлгээ унавал хүмүүсийн хадгаламж шатаж, байгууллагаас их зээл авч чадахгүй байх ёстой. Гэтэл 1929 онд бүгд эсрэгээр болсон аж. Уг нь эхлээд заводууд зогсож, дараа нь бирж дээр сүйрэл болдог байтал харин эсрэгээр эхлээд биржээр нэг үймээн сандраан дэгдэж, тэгээд дараа нь үйлдвэрлэл зогсов. Тэгэхээр бүх зүйл биржээс эхэлсэн тул энэ үйл явдлыг цаанаас удирдсан гэсэн үг гэж үзэж байна.
Тэдгээр он жилүүдэд АНУ фунтыг буулган авч, том амжилт олов. 1931 онд эдийн засгийн хямрал ба дайны хүнд өр төлбөрөөс болоод англичууд өөрийн валютын алтан баталгаанаас татгалзав. Дэлхий дахин фунтыг орхиж, Европ руу бөөнөөр урсан ирж буй долларыг худалдаж авч эхэллээ. Доллар ийнхүү дэлхийн хамгийн хүчирхэг валют боллоо.
Ам.доллар “биегүй” болов
1934 онд тэд дотооддоо (гадаадынхыг хэвээр үлдээж) долларын конвертацийг халав. Одоо америк хүн доллараа алтны нөөцөөр сольж чадахаа больсон тул долларыг хэд л хэрэгтэй, тэр хэмжээгээр хэвлэдэг болжээ. Доллар үнийн хэмжүүр гэхээсээ төлбөрийн хэрэгсэл боллоо.
Энд хоёр асуудлыг нэгэн зэрэг шийдсэн байна.
Нэг талаас санхүүчид хямралаар дамжуулан дэлхийг удирдахад тохируулан долларыг зохицуулсан. Нөгөөтэйгүүр Рузвельтийн тодорхой төлөвлөгөөт эдийн засгийн систем нь долларыг нарийн зохицуулах боломж өгчээ.
Ийнхүү мөнгөний массын хэмжээг тооцоолох тэгшитгэл буюу Кейнсийн алдарт онол хэрэгжжээ. Тэр үед Оросоос Леонтьев очиж, Америкийн эдийн засагт салбар хоорондын балансыг тооцоолж өглөө.
Америкчууд дэлхийг удирдаж болно, гагцхүү чадварлаг удирдахын тулд нарийн тооцоолох ёстой гэж итгэж байв. Яахав, зах зээл байж л байг, гэхдээ зөвхөн тэр доор. Кока кола ямар үнэтэй байх нь төрд огт хамаа алга. Харин хэдэн доллар эргэлтэд байхыг бид маш хатуу чанд төлөвлөнө гэж Холбооны нөөц үзжээ.
Ам.долларын насос
Америкчууд дэлхийн II дайны “ачаар” дэлхий даяар ялалт байгуулав. Америкчууд 1944 онд Бреттон-Вудсийн санхүүгийн системийг байгуулснаар ам.долларыг дэлхийн ноёрхлын оргилд гаргаж ирлээ. Тэд бусад орны үндэсний валютуудыг алттай уялдуулж, тэдгээр валютаа доллартай уяв. Тэгэхдээ Америк дотроо хөрвөх чадваргүй болсон долларт шүү.
Их Британи болон түүний колониудад Америкийн хүчирхэг арми байрлаж байсан тул англичууд зөвшөөрлөө. Өөр арга байсангүй. АНУ Маршаллын төлөвлөгөөг хэрэгжүүлэхдээ айсангүй. Баруун Европт асар их хэмжээний тусламж үзүүлэв. Учир нь Европт хэн ч байсан жаахан илүүдэл юм гарвал ам.доллар болгох гэж гүйдэг болов. Харин АНУ-д эдгээр долларыг хэвлэж, түүнийхээ тусламжтайгаар Америк руу дэлхий дахины хамаг шилдэг бүхнийг сорж эхэлжээ.
Ам.доллар дэлхийн валютын оргилд гарах гурав дахь үе шат 1971 онд эхлэв. Тэр үед дэлхийн эдийн засгийн тавцанд АНУ-ын хүчтэй өрсөлдөгчид Япон, Баруун Европ гарч ирлээ. Харин америкчууд бас нэгэн зоригтой алхам буюу “Никсоны хувьсгал” хийж, АНУ долларын алтан эквивалентаас бүрмөсөн татгалзав. Энэ нь доллар үүнээс хойш өөртэй нь уялдахаас өөр аргагүй, бусад валютаас өөр юугаар ч солигдохгүй гэсэн үг.
Холбооны нөөцийн систем хэрэгтэй гэсэн үедээ доллараа хэвлэдэг. Хэрэв бусад валют доллартай уялдаатай бол доллар зөвхөн тухайн үеийн улс төр, засагтай уялддаг. Харин энэ эрх мэдэл нь АНУ-д байгаа. Дэлхийн хэмжээнд байгаа долларын жин Америкийн дур зоргоос, мөн түүний дотоод эдийн засгийн нөхцөл байдлаас хамаардаг боллоо. Ам.доллар алтан нөөцтэй, эдийн засгийн бодит байдалтай холбогдох холбоогоо алдаж, одоо тэр цэвэр эрх мэдэл хүч болжээ. Өөрөөр хэлбэл дэлхийг захирах эрх мэдлийн эквивалент.
Энэ үеэс эхлээд АНУ-ын хэрэглээний хэмжээ, хөрөнгө оруулалт ба хуримтлал юунд ч уялдаа холбоотой байхаа болив. Өмнө нь эдгээр үзүүлэлтүүд үйлдвэрлэлээс хамаарч байв. Гэтэл одоо Америкийн амьдралын түвшин түүний хөдөлмөрийн бүтээмж, үйлдвэрлэлийн амжилтаас ямар ч хамааралгүй. Тэд долларын коммунизм байгуулжээ. “Бид дэлхийд чадах чинээгээрээ өгч, харин хэрэгцээнийхээ хэрээр авна” гэх болжээ. Үүний дүнд 1990-ээд онд АНУ дэлхийн хүн амын ердөө таван хувийг эзэлдэг ч манай гаригийн үйлдвэрлэдэг, олборлодог нөөцийн 40 хувийг шингээж байлаа. Япон, европ, арабууд өөрсдийн ажиллаж олсон долларуудаа хэнд ч хэрэггүй цаас болгож хувиргахгүйн тулд Америкийн банкууд руу хүү авах гэж аваачдаг. Ингэж тэд АНУ-ын эдийн засгийн хамгийн том хөрөнгө оруулагчид болон хувирчээ.
Чухам тэр үеэс Америкийн төр ба корпорациуд өр тавин амьдарч эхэлжээ. Одоо АНУ ухаан алдмаар их тоо буюу 13 триллион ам.долларын өртэй. Манай гариг бүхэлдээ ажил хийж, хөдөлмөрлөн, тэдэнд зээлдүүлэх ажил хийж байна.
Р.Рейганы хувьсгал
1980-аад онд Америкт эдийн засгийн гэхээсээ үзэл суртлын шинжтэй Рейганы хувьсгал эхэллээ. Р.Рейган америкчуудад өөртөө итгэх итгэлийг буцааж авчирсан юм. Рейганы үед Кейнсээс монетаризм руу, цэвэр мөнгөний хөшүүргээр удирдахад шилжсэн. Нийгэмд хичнээн мөнгө хэрэгтэйг нарийн тооцож байв. Нийгмийг урьдаас төлөвлөж мэдэж болохоор тул Р.Рейган санхүүчдэд алдаагаа багасгах, эдийн засгийн үзүүлэлтүүдийг итгэлтэй тооцох боломж өгсөн. Алдаа бага тул доллар Америкийн эдийн засгийн хэрэгцээнд илүү нарийвчлалтай зохицож, АНУ-аар дамжуулан дэлхийн эдийн засаг дээшиллээ.
1980-аад онд америкчуудын өмнө шинэ зорилго гарч ирлээ. Долларыг нэгмөсөн дэлхийн валют болгох. Янкууд доллараар бусад орноос эд баялгийг авч, харин ам.доллар эдгээр орноос буцаад АНУ-ын банкууд руу очиж байв. Иймээс эдгээр долларыг ямар нэг байдлаар холбох хэрэгтэй байлаа.
Тэд нэг арга олсон. “Клинтоны хувьсгал”. Энэ нь шинэ эдийн засаг буюу интернэтийн эдийн засаг, программ хангамж, венчурын сангууд. Эдгээр нь тодорхой үйлдвэрлэл бус харин шинэ санаа, удахгүй ашиг олох магадлалтай ирээдүйн зах зээлийн хувьцаа гаргадаг. Шинэ эдийн засаг гэх учир нь уламжлалт бараа солилцоо, үйлчилгээний эдийн засгаас гадна мэдээллийг эдийн засгийн харилцаанд оруулсан дэвшил байлаа.
XX зууны сүүлийн үеийн Америкийн суут ажиллагаа болох “шинэ эдийн засаг” долларын ялалтыг улам бататгав.
Зарчмын хувьд бүх зүйл маш энгийн. Даяарчлагдсан дэлхийд асар их “ногоон” бий болсон. Ам.долларыг үнэгүйдүүлэхгүйгээр тэднийг яаж холбох вэ? Америкчууд интернэт эдийн засгаа сурталчилж, нэг доллар оруулсан нь зууг олно гэж магтав. Хувьцааны үнэ зүүдэнд оромгүй асар их өсч, дэлхийн өнцөг булан бүрээс тэрбум, тэрбум ам.доллар АНУ руу цутгаж байлаа. Шинэ эдийн засаг ирээдүйд чиглэж, хүлээлт зардаг. Итгэл найдварыг капиталжуулдаг. Хийгдээгүй төслүүдэд мөнгө хуримтлуулдаг.
2001 онд шинэ эдийн засаг нь АНУ-ын хөрөнгө оруулалтын зах зээлийн дөрөвний нэгийг эзэлж байв. Шинэ эдийн засаг дэлхийг кабелийн утсууд, хиймэл дагуулын сувгууд, гар утсаар хучлаа. Хүн төрөлхтний түүхэнд анх удаа эрдэм шинжилгээний ажил, туршилт, зохион бүтээгчдийн бүтээл, харилцааны ба мэдээллийн технологийн салбарт хязгааргүй санхүүжилт орж ирлээ.
Холбооны нөөцийн сан нь тэрбум тэрбумаар шинэ долларуудыг хэвлэн гаргаж, эдгээр мөнгөөрөө түүхий эд, шинэ технологи, шилдэг техник, мэргэжилтнүүд, чухал байгууллагуудын хяналт зэрэг АНУ-д хэрэгтэй шилдэг гэсэн бүхнийг худалдан авч байна.
Санхүүгийн алхими
1990-ээд оноос мөнгөний массыг холбох өөр арга гарч ирснээр ам.долларын системийг ухамсрын, нейро эдийн засгийн анхдагч гэж үзэж болохоор боллоо. Бусад улсын валют, үнэт цаас, хувьцааг болон хараахан гараагүй байгаа хувьцааг худалдан авах эрх, жилийн дараа үйлдвэрлэх барааг авах зэрэг зөвхөн хүний бодол төсөөлөлд байгаа юмыг эзэмших эрхийг худалдаж авч эхлэв. Мөнгөөр мөнгө хийх, ямар ч бараа, үйлчилгээгүйгээр мөнгө хийх эдийн засагт хувьцаа, үнэт цаасны үнэ нь бодит үйлдвэр, байгууллагын ашиг, дивиденд зэргээс хамаарахгүй. Жорж Соросын хэлснээр санхүүгийн алхими юм.
Хий хоосон мөрөөдөл нь бодит амьдралаас илүү бодитой болчихдог юм. Зөвхөн ийм гаж ертөнцөд л 2008 онд нефтийн хямрал гарах боломжтой. Нефтийн үнэ өссөн нь манай гаригийн гэнэтийн хүйтрэлтээс болоогүй. Түүхий эдийн олборлолт ганцхан хормын дотор эрс буураагүй. Үнэ өссөн шалтгаан нь бирж дээрх дамын наймаачид фьючерс буюу ирээдүйд нийлүүлэх бөөний нефтийн гэрээг улам бүр илүү их өндөр үнээр худалдаж авдаг болсноос л тэр. Ийнхүү хийсвэрлэлийн туйл болж, ямар ч бодит үндэслэлгүйгээр хямрал үүссэн.
Энд мэдээллийг хянадаг хүмүүс бүхнийг захирдаг. Энд хамгийн хөгжингүй улсыг ч сүйрлийн ирмэг дээр байгаа мэт үзүүлж, баасыг ч алт болгож харуулж чадна. Бирж дээр биет юмсаар бус харин абстракт тэмдгээр тоглодог. Хувьцааг бус харин тэдгээрийн үүсгэмлийг зарж байна. Цаасыг өөр цаасаар худалдаж байна.
Дүгнэлт
13 центийн өртөгтэй хэвлэгддэг ам.долларын зуутын ногоон цаасаар дэлхийн аль ч өнцөгт 100 долларын өртөг шингэсэн баялгийг, хөдөлмөрийг худалдаж авч байна. Америкууд бидэнд 13 цент хэвлэж өгөөд 100 ам.долларыг маань авчихаж байна гэсэн үг. Тэр бүү хэл эдгээр доллар нэртэй цаасууд буцаад хэвлэсэн газар луугаа очихоо больж, нутгийн зах зээл дээр тухайн улсын валюттай өрсөлдөж, түүнийг түрэн шахаж байна.
Америкчууд өөрсдийн санхүүгийн гол асуудлуудаа шийджээ. Нэгдүгээрт, өдөр тутмын, урсгал хэрэгцээний эх булагтай болж, хоёрдугаарт “шинэ эдийн засаг” буюу ирээдүйн эдийн засгийн хязгааргүй санхүүжилтийг бодож олжээ. Эцэст нь виртуаль эдийн засаг хэмээх “хогийн сав”-ыг бүтээжээ. Одоо илүүдэл ам.доллараа ханшийг нь унаган шатааж байна. Энэ америкчууд юу хийгээд байна даа?
Би эх орныхоо зохистой хөгжлийн загварыг ийм байдлаар төсөөлж мөрөөдөж байна
Нийслэлийн замын түгжрэл, утаа, хог гэдэг дийлдэхээ байсан 3 асуудлыг ярьж буй хүмүүс ихэвчлэн хэргийн буруутнаар нь өнөөх “баруун хойд захын бор овоохойнуудаа” л яллаад байх болж.
Нийслэлийн замын түгжрэл, утаа, хог гэдэг дийлдэхээ байсан гурван асуудлыг ярьж буй хүмүүс ихэвчлэн хэргийн буруутнаар нь өнөөх “баруун хойд захын бор овоохойнуудаа” л яллаад байх болж. Тэд хөдөөнөөс дураараа нүүж ирчихээд гудманд хогоо цацаад л, нүүрс, хулгайн мод түлэхээ больчихоод бүр гялгар уут, дугуйны хаймар түлж бидний уушиг зүрх, уураг тархийг хордуулдаг болсон юм байна. Зарим даварсан нэг нь аксент түрээсэлж унаад замын хөдөлгөөний дүрэм мэдэхгүй осол гаргаж бидний замыг түгжээд л гэх мэт …
Гэсэн хэдий ч энэ бүхний буруутан нь тэд биш ээ!
Энэ бол элэг нэгтнүүдээ “баруун хойд захын бор овоохойдоо овоолж”, хотын захынхаа хог шиг үзэж ирсэн төр засгийн маань өнөө маргаашийг аргацаасан арчаагүй бодлогын дампуурал, түүнийх нь үр уршиг!
Монгол Улсынхаа Үндсэн Хуулийн дагуу тэд хаана ч амьдрах эрхтэй. Амьдралын арай илүү нөхцлийг хайж хот орон бараадан ирж буй нь тэдний буруу биш. Би хот руу нүүн ирэгчдийг ямар ч зөвшөөрөлгүй, дуртай газраа бууж амьдрахын эсрэг байдаг хэдий ч энэ удаа ямар учраас ард иргэд маань хот руугаа нүүгээд байгааг тайлбарлах гэж оролдож байгааг зөвөөр тунгаан ойлгоно уу. Амьтан хүртэл аятай, аюулгүй орчин хайж үүрээ засдаг нь байгалийн жам. Хүн төрөлхтөн мянга мянган жил их нүүдэл хийж, эцэст нь дэлхийн бөмбөрцөгийнхээ алга дарам газруудад л сая саяараа чихэлдэн сууж байгаа нь газар нутаг нь багадснаас болсон гэж үү?
XIII зуунд бидний өвөг дээдэс дэлхийн талыг эзэлчихээд “Үүнээс цааш газар үгүй!” хэмээж асан. Америк, Австрали тив байдгийг хүн төрлөхтөн хоёр гурван зууны дараа л мэддэг болсон юм чинь. Хожим XVII зуунд монголчуудыг өвөр хооронд нь эвдрэлцүүлж, аль болох тархай бутархай байлгах нь зүйтэй юм гэдгийг ухаарч хүчирхэгжсэн манж, хятадууд монголчуудыг ар, өвөр Монгол болгон дагаар оруулахдаа бидний ар монголчуудыг 80 гаруй хошуунд хуваан тусгаарласан нь тухайн үедээ маш сүрхий геополитик байжээ гэдгийг түүх бидэнд хэлж өгсөн. Дараа нь XX зуунд Зөвлөлийн засагт орос ах нар маань биднийг бүр 360 суманд хуваасны учир юусан билээ?
Мөнөөх л геополитик бус уу? Гэтэл өнөөдөр XXI зуунд дэлхийн бусад улс гүрэнтэй хөл нийлүүлэн алхахыг зорьж буй жинхэнэ ёсоор тусгаар тогтносон, ардчилсан Монгол орон маань тэр л хүчин мөхөс үедээ дагахаас өөр аргагүй байсан дагуул орны засаг захиргааны тогтолцоогоо дагасаар, баримталсаар яваа нь зөв үү?
360 сумын Засаг даргын тамгын газар, эмнэлэг, сургууль, соёлын ордон, цагдаа бүгд л цахилгаан, дулаан, уур ус, хог хаягдал, холбоо харилцаа, цалин пүнлүү, машин унаа, томилолтын зардал гээд бүгдийг улсын төсвөөс авна. Мянга хүрэхгүй өрхтэй сумын төв рүү хоёр гурван зуун км цахилгаан шугам татах гэж хэдэн тэрбум төгрөг зарна. Хэдэн уул даваа, хэдэн өртөө газрын цаана оторлож буй өвчтэй хүнийг үзэх гэж сумын эмч бүсгүй хуучин муу “69”-ээр цасан шуурга, аадар борооноор өдөржин шөнөжин довтолгоно. Хэдэн малтайгаа хамт цасан шуурганд уруудсан малчнаа олох гэж ОБЕГ-ын нисдэг тэрэг, аврах ангийхнийг эрэлд гаргана. Зуд боллоо гээд 1000 гаруй км газар улсын төсвийн мөнгөнөөс гадна, нутгийн зөвлөл, гадаад дотоодынхны хандив тусламжаар малын тэжээл, хоол хүнс, эм тариа, хувцас хунар, түлээ нүүрс зөөнө. Тусламжийн цуваа цасанд суучихна гээд тракторын цувааг мөн дагуулна.
Зөв л дөө, бид чинь хүнлэг энэрэнгүй нийгмийг байгуулж байгаа улс юм чинь!
Гэтэл харамсалтай нь энэ тогтолцоо маань бидэнд хөгжил дэвшлийг авчрахгүй гэдэг нь өдрөөс өдөрт улам л тодорсоор…
Энэ л засаглалын золиос болсон малчдын ИХ НҮҮДЛИЙН цуваа Их Хотоо зорьсоор л…
Арга мухардсан айлууд нь бүр оршуулгын газарт булш шарилтай хаяа дэрлэн буусаар…
Хүнлэг энэрэнгүй нийгэм ийм байж болох уу?
Ийм засаглалд бидний урьд нь үрсэн, одоо үрж буй, цаашид үрэх гэж буй мөнгөөр бид арай өөр, үр өгөөж сайтай тогтолцоог бий болгож чадахгүй гэж үү?
Би эх орныхоо зохистой хөгжлийн загварыг дараах байдлаар төсөөлж мөрөөдөж байна. Үүнийхээ зөв эсэхийг олон түмэнтэй хуваалцаж санал онол хэлэлцмээр байна.
Үүнд:
Таван толгойг Монголчууд чадна, чадахгүй
Өнгөрсөн сард (2011 оны 1 сард) мөнгөний нийлүүлэлт 5 их наяд төгрөг хүрч, манай эдийн засаг үлээсэн гүзээ шиг зогсолтгүй тэлж байгаа нь эрдэс баялгийн шуугианаас сэдэгдсэн хүлээлтээс үүдэлтэй юм.
“Эрдэнэс-Таван толгой” ХК-аас иргэн бүрт 550 ширхэг хувьцаа тарааж, аж ахуйн нэгжүүд 10 хувийг нь нэрлэсэн үнээр нь авна гээд байхаас хувьцааны үнэ нь өсөх эсэх, ашиг өгөх эсэхийг мэдэх хүн алга.Хувьцаа тараахаасаа өмнө ТӨР иргэддээ ядаж хувьцаа гэдэг юу болох, арилжаагаа хэрхэн яаж хийх, зөв ойлголт, мэдрэмжгүйн улмаас хоромхон зуур хоосорч болдог гэх мэт ядаж анхан шатны ойлголт сургалтыг хийж, хэвлэл мэдээллээр мэдээлж байхгүй бол дээр үеийн улаан цэнхэр тасалбараас цөөхөн хэдэн хүн баяжсан гашуун сургамж давтагдах вий. Хийхийг биш яаж хуваахаа маргаад зав алга.Өгвөл авна, өгөхгүй байсан ч авна гээд түрхэн хүлээж байна. Харин манай хэдэн бизнесменүүд “Бид оролцъё, хийе” гэтэл Таван толгойг Монголчууд өөрсдөө чадна чадахгүй гээд бөөн сенсаци. МОНГОЛЫН ТӨР Монголчуудаа хэзээ үнэлдэг болохын бол. Үнэлдэггүй юм аа гэхэд хэзээ ажил хийлгэж сургахын бол.
Бид өөртөө итгэж, бусдын туршлагаас сурах хэрэгтэй. Хоцрогдсон бүдүүлэг хөдөө аж ахуйн орноос дэлхийд тэргүүлэгч орон болтлоо хэдхэн арван жилийн дотор хөгжсөн Солонгос орны энэ их өөрчлөлтөд хувь нэмрээ оруулсан компани бол “Хьюндай” юм. Тэдний хөдөлмөр зүтгэл, бүтээн байгуулалт нь зөвхөн Солонгосын баялаг болон үлджээ. Өмнөд Солонгосын “Хьюндай” бизнесийн группийг үндэслэгч дэлхийд цуутай Чанг Жу Юнгийн туулсан амжилтын зам мөр, түүний дурсамж номондоо ийнхүү үгүүлсэн нь өөрийн эрхгүй нэгийг санагдуулна.
Туршлагагүй байсан боловч тэрээр дэлхийн хамгийн том усан онгоцны үйлдвэрийг байгуулж чадсан Чанг эрхэлсэн бизнес болгондоо тулгарсан бэрхшээл саад бүхнийг хайхралгүй даван туулж, ажилтанд хүрэх оносон шийдвэрийг гаргаж чаддагт түүнийг амжилтын утга учир байлаа. Овсгоо самбаатай оюун ухааныг тууштай баримтлан 200 мянган ажилчдаа хүн бүрийг нь ийм сэтгэлгээтэй болгон сургахын тулд эцэж цуцахыг үл хайхран ажилласан нь Хьюндайн түүхийн амжилтын таних тэмдэг болон алдаршсан юм.
1970 онд Чанг Жу Юнг хөлөг онгоц үйлдвэрлэхээр шийдээд байлаа. Түүний компанийн тухай барууны цөөн фирмүүд мэдэх болсон хэдий ч хамтран ажиллахыг төдийлөн хүсэж байсангүй. Чанг Японы хэд хэдэн компаниас тусламж хүссэн боловч, ганцхан “Мицубиши Хэви Индастрис” пүүс Солонгосын компанитай хамтран ажиллах хэрэг ярилцаж болох юм гэсэн хариу өгчээ. Олон сар үргэлжилсэн хэлцлийн эцэст “Мицубиши” нь “Хьюндай” компанид өөрийн саналаа тавьсан нь тэд Хьюндайгийн хөлөг онгоцны ачаа тээх хүчин чадал ойролцоогоор 50000 тоннын даацтай байхаар хязгаар тогтоож, төслийг бүхэлд нь хянах онцгой эрх олговол Солонгосын компанид тусална гэв. Тэдний энэ саналыг Чанг Япончууд Солонгосыг Колоничлох байсан үеийн хандлагаа дахин сэргээн сануулах гэсэн оролдлого хэмээн үзсэн юм. Япончууд үнэн хэрэгтээ өндөр ашиг бүхий 50000 тонноос дээш даацтай том хөлөг онгоцны зах зээлд Солонгосын үйлдвэрлэгчдийг оруулахгүй санаатай байжээ.
Чанг “Мицубиши”-гийн саналаас татгалзсан нь энэ зах зээлд томоохон үүрэг гүйцэтгэгч болоход харин ч тус болжээ. Тэрээр аялдан дагалдагч биш, харин тэргүүлэгч болохыг хүсэж байв. Солонгосын засгийн газраас “Хьюндай” компанид итгэж өгсөн 10 сая доллароос гадна, өөрийн үйл ажиллагаанаас олж чадах бэлэн бус 10 сая доллар л түүнд байв.
Дараа нь тэр Лондон руу нисэж хүрэв. Чанг өөрийн төслөө Барклейн банкны төлөөлөгчдөд үзүүлж, хэд хэдэн онгоц барихад шаардагдах зээл олгохыг хүсэв.
Түүнийг тэвчээр гарган сонссон Барклейн банкны төлөөлөгч “Солонгосын ямар ч компани том хөлөг онгоц хийж байгаагүй, мөн ийм технологийг ч эзэмшээгүй шүү дээ” гэхэд нь Чанг “Харин бид тэр тусмаа хийж чадна” гэж зүтгээд “Солонгосчууд 16-р зууны үед хуягласан хөлөг онгоц хийж байсан юм. Та нар ийм хөлөг онгоцыг дөнгөж 19-р зуунд хийж эхэлсэн Английн нэгдсэн вант улстай Солонгос орныг харьцуулж болохгүй. Бид нэгэнт хийж эхэлсэн л бол бидний агуу их хүч, ур чадвар шавхагдашгүй ундрах болно” гэжээ. Энэ үг байндаа тусаж англичууд Хьюндайг дэмжихээр зөвшөөрч, Чанг ажил хэрэгт зориулж 50 сая доллар зээлэх эрхийг авч чадсан байна. Ийнхүү 57 настай Чанг хөлөг онгоц барих үйл хэрэгт хөл тавьсан түүхтэй.
Хожим амжилтанд хүрснийхээ дараа Чанг “Миний бодож байгаагаар гайхамшигт үйл явдлууд улс төр, эсвэл эдийн засагт биш харин итгэл бишрэлд л тохиолддог. Чухамхүү өөртөө бүрэн итгэлтэй байх явдал л шантаршгүй оролдлого , хүчин зүтгэлийг төрүүлдэг. Энэ бол гайхамшигт үйл явдлуудыг нээх түлхүүр юм. Хүний хүч чадал гэдэг ерөөс хязгааргүй бөлгөө” гэжээ.
Солонгосын хийгээд “Хьюндай” компанийн хувьд тэр үеийн БНСУ-ын төрийн тэргүүн Пак Чун Хигийн оролцоо нэн чухал үүрэг гүйцэтгэжээ. Пак засгийн газрын санхүүжилтийг санаачилж, ажилчдыг технологи, боловсрол эзэмшүүлэх сургалтанд хамруулан, ажил хэрэгч хүмүүст боломж олгох, зах зээлийг хамгаалах арга замыг эрэлхийлэн ажиллаж чадсан юм. Бизнес, төр хоёр холбоогүй гэсэн андуу бодолтой барууныханд энэ хамтын ажиллагааг ойлгоход бэрхтэй боловч энэ харилцаа нь Солонгосын хувьд үр ашгаа өгсөн юм. Бид ч энэ туршлагыг хэрэгжүүлж, төр нь бизнесменүүдээ дэмжиж хамтран Таван толгой дээр ажиллавал Монголын баялаг болон үлдэх юм даа.
Сэтгэхүйн хувьсгал хийхгүйгээр Эдийн засгийн хувьсгал амжилтанд хүрэхгүй. Аливаа зүйлд хандах хандлагыг өөрчлөхгүй бол юу ч өөрчлөгдөхгүй. Энэ бол Монголчууд бидний ОРОЛЦОО юм.
Бидэнд итгэл хэрэгтэй, Итгэл байхын тулд ҮНДЭСНИЙ БАХАРХАЛ хэрэгтэй. Бид их өөрчлөлтөд өөрсдийгөө бэлтгэж, зохион байгуулж, ажил хийж сурах ёстой. Хувь заяагаа тодорхойлдог байх ёстой.
АНУ ЯАГААД ИРАКААС ГАРСАН БЭ?
Нефтийг тойрсон том улс төр Хүн ам өсөхийн хирээр эрчим хүчний хэрэглээ геометрийн прогрессоор өсдөг гэдэг. Жишээ нь: Хүн ам хоёр дахин өсөхөд эрчим хүчний хэрэглээ дөрөв дахин нэмэгдэнэ гэсэн үг. Иймээс дэлхийн эрчим хүчний том бодлого руу анхаарлаа хандуулцгаая.
Дэлхий ертөнц цоо шинэ эрчим хүчний нөөцтэй, шинэ технологитой болж, дэвшлийн эргэлтийн цэг дээр ирээд байна.
Бид нүүрстэй болсон нь үүлэн чөлөөний нар шиг үзэгдэх аз, алдаж болохгүй атгаж авах үе юм. Гэвч шинэ технологи дэлхийн эрчим хүчний газрын зургийг дахин өөрөөр зурах боллоо. Норвегийн хойд хэсэг Арктикийн хүйтэн далайгаас Аргентины Патагони хүртэл, өрнөд Канадаас Анголын эрэг хүртэл нефть болон байгалийн хийн асар том шинэ ордуудыг шинэ технологиор ухаж, шахаж, өрөмдөж байна.
АНУ хөрш Канадаас нефть, байгалийн хийн ордын асар их нөөц олсон болохоор холын Ирак, Афганистанд тэнэгтэх хэрэггүй болж, цэргээ татаж дуусаж байна.“Нефть олно гэдэг чухал, харин Канад шиг амгалан тайван, найдвартай хөрш нефтьтэй болно гэдэг шал өөр хэрэг” гэж АНУ-ын “Эксон Мобил”-ийн тэргүүн Колтон хэллээ. Канад 20 жилийн турш өдөр бүр 200,000 баррель нефть гаргах юм.
Манай гол хэрэглэгч
Өрөмдлөгийн шинэ технологийн ачаар АНУ өөрөө ч өмнө нь илрүүлээд олборлож чаддаггүй байсан асар их нөөцтэй болсон. Энэ хямдхан, эдийн засгийн үр өгөөжтэй өрөмдлөгийн шинэ технологийн хойноос хятадууд амиа өгөхөд бэлэн гүйж байна. Сэтгэл нь хөөрүү Обама 2009 онд хятадын дарга нартай уулзахдаа БНХАУ-д шинэ технологио өгөхөөр амлачхаж.
Хятадын “Синопек” 2017 онд Канадаас Хятадад импортлох нефтийг танкераар зөөхөд зориулж Альбертаас Китимат хүртэл нефть дамжуулах хоолой татах төслийг 5.5 тэрбум ам.доллараар санхүүжүүлж байна. Ойрын жилүүдэд 15-аас 20 тэрбум баррель газрын тосны хэрэгцээ тулчхаад байгаа Хятад Венесуэль улсын зүүн хойд нутагт Оринокогийн бүсийг эзлэхээр хөөцөлдөж байгаа. Хятад улс өөрөө ч баруун ба төв нутгаараа чулуужсан занарын хийн асар их нөөцтэй юм билээ. Удахгүй үүнийгээ олборлох технологитой болох гэж байна.
БНХАУ 2020 он гэхэд эрчим хүчний 10 хувийг занарын хийгээр хангах бөгөөд энэ оны 6 дугаар сард чулуужсан занарын хийн анхны дуудлага худалдааг хийх гэж байна. Хятадууд ч бас хүн болохоор нүүрсний утаанд хахаж байхыг хүсэхгүй, хотуудынхаа агаарыг цэвэршүүлэхийн тулд нүүрснээс татгалзаж, байгалийн хийгээр орлуулахаар төлөвлөн занарын хийн технологийг дэмжиж мөнгө хаяж байна. Тэд нефтээс илүү байгалийн хий олборлох технологид шунаж байна.
Нефтийг тойрсон жижиг улс төр
Манай нүүрс хэдийгээр төмөрлөгийн үйлдвэрт зориулагдсан өндөр чанарын коксожсон нүүрс боловч тайвширч сууж болохгүй, түүхий эдүүдээ аль болох боловсруулж гарган дэлхийн зах зээл дээр үнэ цэнийг нь нэмэгдүүлэх тал дээр шаргуу ажиллахгүй бол ядуугаасаа хэзээ ч салахгүй.
Энэ сонгуулиар АН ялна гэж бодож байна. МАХН,ИЗН шинэ парламентад эрэлттэй, үнэтэй зочид байх болов уу. Гэхдээ шуурга зөвхөн цайны аяганд болоод битгий өнгөрөөсэй. Өнөөдөр эдийн засаг, иргэд нь элгээрээ хэвтсэн манайд тогтвортой улс төр, эдийн засаг, том зураг харсан бодлого л хэрэгтэй.
Бид Өмнөговиос нүүрс, Дорнодын Матадаас нефть олборлож гадагш нь экспортолж, оронд нь нефть импортолж, машиндаа бензин авдаг. Яг л кофе ургуулж тариад 5 ам доллараар экспортлоод дэлгүүрээс “Нескафе” 15 ам доллараар авч уудаг Кеничүүд шиг чөтгөрийн тойрогт амьдарч байна. Нэг, хоёр агентлагийн дарга солиод ч бид энэ тойргоос гарахгүй нь бүр тодорхой. Ард түмний бухимдлыг түрхэн зуур дарсан заль юм уу? Эсвэл аргаа ядарсан арга юм уу? Ядаж салбарын сайдад нь хариуцлага тооцчихгүй дээ. Манай нефтийн бодлого дэндүү жижиг.
Өрөмдлөгийн шинэ технологи
Энэхүү шинээр илэрсэн хэдэн зуун сая баррель нөөц ирэх арван жилд зах зээлд нэвтэрч байгаа нь дэлхийн геополитикийн болон эдийн засгийн тооцоог өөрчилж байна. Түлшний хэрэглээний өсөлт АНУ, Европоос Хятад, Энэтхэгт болон бусад хөгжиж байгаа улсуудад шилжиж байгаатай адил өрөмдлөгийн шинэ буум нь Ойрх Дорнодоос эрчим хүчний глобал нөөц гэсэн тодорхойлолтоос холдуулж байна.
АНУ хагас зууны турш гинжлэгдсэн Ойрх Дорнодоос хамаарах хэрэггүй болов. Хятад, Энэтхэг улсууд өргөжиж байгаа дунд ангиа цэнэглэх түлштэй болов. Япон, Европын улсууд цөмийн эрчим хүчнээс татгалзах боломжтой болов. Түлшний үнэ өсөхөөс хэн хэн нь айх хэрэггүй боллоо. Энэ боломжийг өрөмдлөгийн шинэ технологи өгчээ. Чулуужсан занараас гидрокарбон олж үйлдвэрлэдэг болж, Пенсилвань, Техас, Луизиана болон зарим мужууд сүүлийн таван жилд өөрсдийгөө байгалийн хийгээр хангаж ирсэн нь АНУ-ын Засгийн газар болон корпорацуудын үзэл бодлыг огцом өөрчилжээ.
Энэхүү шинэ өрөмдлөгийн технологи нь шинэ ба хуучин технологийн холимог юм. Өндөр даралттай ус, элс, химийн бодисоор чулууг буудаж зүсдэг байсан хуучин аргыг газрын гүн рүү босоо өрөмдөөд зогсохгүй хөндлөн өрөмдлөгийн аргатай хослуулж хэрэглэх болжээ. Гүнд байгаа нефть хийн ордод нэвтрэхийн тулд олон босоо нүх өрөмдөж шахаж гаргадаг байсан хуучин аргын дэргэд нэг нүх босоо өрөмдөөд, түүнээсээ нефть хийн судлаа дагаж хөндлөн өрөмдөх болсон нь эдийн засгийн хувьд тун хэмнэлттэй юм. Нэг хөндлөнгөөр зогсохгүй олон нүх чанх хөндлөн салбарлан өрөмдөж олборлох болжээ. Энэ арга газрын гүний халуун, хатуу чулуулгийг нэвтлэхийн сацуу жижиг болохоор эдийн засгийн ашиггүй гэж харагдаж орхигддог байсан олон ордуудыг олборлох боломжийг нефтийн компаниудад олгов.
Этгээд чулуужсан түлшний шинэ үе
Шинэ технологи ашигласнаар чулуужсан занарын хий олборлолт 2006 оноос тав дахин өсөж, АНУ байгалийн хий олборлолтоороо дэлхийн тэргүүлэгч үйлдвэрлэгч ОХУ-ыг 2009 онд гүйцэж түрүүлжээ.
Харин бусад улсууд энэ дэвшлийг чимээгүй харж байна. Франц, Герман, Өмнөд Африк, Британи, Украйн улсууд энэ талын технологийг зогсолтгүй судалж байна. 2030 он гэхэд дэлхийн эрчим хүчний 14 хувийг занарын хийгээр хангаж, 32 улс үүнд тэргүүлж оролцох болно гэж америкчууд тооцоолж байна. Польш, Герман, Швед, Франц, Украинд занарын нөөц байгаа юм. Европ хийн 60 хувийг импортолдог бөгөөд үүнийхээ тал хувийг ОХУ-аас авч байна.
Түүнчлэн АНУ сүүлийн үеийн инженерийн дэвшилтэт технологиор занарын хийгээс (shale gas) гадна газрын тос (oil) гаргаж авч байна. Хойд Дакотад, Монтана мужуудын Баккены ордоос 400,000 баррель ийм газрын тос олборлож байгаа бөгөөд 2015 он гэхэд сая баррель хүргэнэ гэжээ. Эдгээртэй төстэй ахиад 20 орд бэлэн байгаа юм байна.
Арктик
Өрөмдлөгийн шинэ технологи өмнө нь хүрэх боломжгүй, хэтэрхий үнэтэй байсан далайн гүнээс нефть, байгалийн хий олборлох болов. АНУ-ын геологийн судалгаагаар хойд туйлын Арктикт дэлхийн газрын тос, байгалийн хийн дөрөвний нэг байгаагаас 80 хувь нь далайн эрэг хавьд байна гэж зарлажээ. Жараад онд Орос ба Аляскад маш том ордууд нээснээс хойш одоо Орос, Аляск, Канад, Норвегид 40 гаруй ордуудыг олборлож байна.
Далайн гүний нефть ба хийн нөөц
2000 онд далайн гүнээс нефть олборлож байсан 20 байгууламж л дэлхий дээр байсан бол одоо 200 хүрч, тоо нь өдрөөс өдөрт нэмэгдэж байна. Эдгээр цооногууд дэлхийн газрын тосны нөөцийн 8 хувийг хангаж байгаа бөгөөд ирэх 2020 он гэхэд олборлолтын хэмжээ хоёр дахин өсөх болно. Мексикийн булан, Бразилын эрэг, Австрали, Энэтхэг ба Африкийн баруун эргийн дагуу эдгээр цооногууд байрлаж байна.
Сүүлийн жилүүдэд геологичид хүчирхэг компьютер технологийн тусламжтайгаар сейсмик тооцоонд үндэслэж далайн ёроолоос доош 15 мянган футийн гүнд нефть олж байна. Зузаан давсан давхаргын доорх ашиглаагүй ордуудыг гурван эзэлхүүнт дүрслэлээр сейсмик зураглалыг гаргаж чаддаг болсон.
Хүчний тэнцвэр шилжив
Шинэ эрчим хүчний эх үүсвэрээс хамгийн их хожиж байгаа улс нь АНУ юм.1960 оноос өмнө Персийн булан болон Хойд Африкийн ордуудыг Америкийн компаниуд эзэмшиж автократ эрх баригчидтай эвсэж байсан боловч 1970 оноос ОПЕК дэлхийн газрын тосны удирдлагыг авч АНУ бараг л дайсан болсон билээ. Одоо байдал эсрэгээр эргэж байна. АНУ нь Канад, Бразил ба хойд Африкийн нөхөрсөг улсуудаас эрчим хүчний эх үүсвэрээ бүрэн хангаж эхэлж байгаа болохоор Ойрх Дорнод өөрийнх нь эсрэг газрын тосыг зэвсэг болгон хэрэглэхээс нэгэнт айхгүй болжээ. Иймээс л АНУ Афганистан, Иракаас цэргээ гаргаж, Ойрх Дорнодыг орхиж байна.
Гэтэл нөгөө талд БНХАУ Энэтхэгийн газрын тос олборлодог улсын компаниудыг Өмнөд Хятадын тэнгист өрөмдөхийг хориглож, шинэ ордуудаас болж сөргөлдөх болов. Яг адил шалтгаанаар Турк Киприйг дарамтлах болжээ. 2035 онд дэлхийн эрчим хүчний эрэлт 50 хувь өсөх бөгөөд үүний ихэнх нь Хятад, Энэтхэг болон бусад хөгжиж байгаа улсуудад оногдох юм.
Харин Европт нефть, байгалийн хий экспортолдог гол улс ОХУ-ын хувьд шинэ технологийн улмаас ихээхэн алдагдал амсаж, ирээдүй нь бүүдийгээд байна. Саяхан Казахстан, Туркменистанд нефть байгалийн хийн маш том ордууд илэрч, шинэ өрсөлдөгчид тодорчээ.
Харин энэ шинэ ертөнцөд бидний эзлэх байр суурь хаана байх вэ? Бидний өмнөөс Монголын ямар компани тоглох вэ? Монголд томдож, дэлхийд жижигдэхийн зовлонг яаж гэтлэх вэ? Дээрх асуултууд эдийн засагч миний толгойд хариулт нэхэж байгааг та бүхэнтэй хуваалцлаа.
ТЭНЦВЭР БА ЗОХИЦОЛ
Байгаль эрэгтэй, эмэгтэйчүүдэд өөр шинж чанар, үүрэг оногдуулжээ. Энэ нь нийгмийн хөгжлийн үе шат бүрт аль нэг хүйст давамгайлал олгож байлаа. Хүй нэгдэл, ан олзвор, үр жимс, үндэс цуглуулах нь эдийн засгийн үндсэн хэв шинж байх үед эмэгтэйчүүд голлох үүргийг гүйцэтгэж эхийн эрхт ёс ноёрхож байсан үе бий.
Аажмаар эрчүүд давамгайлахаас аргагүй эдийн засгийн хэв шинжүүд ээлжилсээр эмэгтэйчүүдийн эрх нэг хэсэгтээ мартагдан алга болсон юм. Үйлдвэржилтийн эрин үе хүртэл эрчүүд яалт ч үгүй голлох үүрэг гүйцэтгэдэг байлаа. Үйлдвэржилт хүчээ авч үйлдвэржилтийн дараах үед шилжих үеэс эмэгтэйчүүдийн нөлөө, үүрэг өсч тэгш эрхийн асуудал хурцаар тавигдан европ, хойд америк, австралийн нийгмүүдэд биеллээ олж, бүр хуульчлагдав. Шинэ зуун гарч Хүний хөгжлийн эрин үе ирснээр эр хүйсийн давамгайлал багасч, хүйсийн тэгш, тогтвортой хандлага зонхилох боллоо. Нийгмийн харилцааг зохицуулах, чиглүүлэх үүрэг бүхий төрийн шийдвэр гаргах ажиллагаанд эмэгтэйчүүд тэгш оролцож байж гэмээ нь хүнийг бүхий л талаар хөгжүүлэх, хамгаалах бодлого цогц бүрэлдэнэ. Хүн амын талаас илүү хувийг эзлэж байгаагийн хувьд нийгмийн том асуудлуудыг шийдэх шийдэлд эмэгтэйчүүд оролцох, дуу хоолойгоо хүргэх, эрх ашгаа хамгаалах ёстой, эрхтэй.
Ялангуяа ирээдүй хойчийнхоо эрүүл мэнд, аюулгүй байдал, боловсрол, хөгжил, хүрээлэн байгаа орчны тогтвортой байдал, экологийн тэнцвэрийг хадгалах асуудлууд дээр эмэгтэйчүүдийн оролцоо дутагдсаар, энэ талын бодлого шийдвэрүүд доголдолтой гарсаар байна. Эрчүүд байгалаасаа өргөн сэтгэж, алсыг харж, дорвитой даацтай үйл ажиллагаанд хөтлөх шийвэрүүд гаргаж чаддаг. Үүнийг бүгд хүлээн зөвшөөрнө. Гэвч тэдэнд эмэгтэй хүн шиг нарийн нягт хандлага, хянамгай байдал, жижиг зүйлийг орхилгүй анзаарах, тооцох сэтгэл яалт ч үгүй дутдаг. Чанх өмнөө байгаа зангиа, цамцаа харахгүй эхнэрээсээ асуудаг дүр төрх бүгдэд танил байх. Таван нүүдлийн цаадахыг харахгүй, богино ухаантайгаараа дуудуулах эмэгтэй ч цөөнгүй. Эр, эм хүйс нэгнийгээ нөхөж, тэнцвэржүүлэх үүрэгтэйгээр энэ ертөнцөд заяагдсан юм. Манай хууль тогтоох байгууллагад ийм тэнцэл алга. Та бидний амьдралыг зохицуулж, жигдрүүлэх ёстой, эрх ашгийг маань илэрхийлэх ёстой хууль боловсруулах асуудал дээр дутагдсаар байгаа зүйл нь хүйсийн тэнцэл яалт ч үгүй мөн. Өнөөгийн монголын хөгжлийг харж байхад, удалгүй бидэнд сөргөөр нөлөөлөх үр дагавартай шийдэл дэндүү их байна.
Монголын улс төрд ухаан дутаагүй, харин бусдыг, өөрсдийгөө хайрлах сэтгэл дутаж байна. Монгол гэлтгүй дэлхийн улс төрд ч эмэгтэйчүүдийн зөөлөн сэтгэл, халамж үгүйлэгдэж байгаа. Тийм болохоор бид энэ тэнцвэрийг олох, эмэгтэйчүүдийн төлөөллийг төрд бий болгохгүйгээр тогтвортой, зохистой хөгжлийн тухай санахын ч хэрэггүй болох биз ээ. Улс төрд хүчээ өгөхийг эрмэлзэж байгаа эмэгтэйчүүдийн зорилго бол монголын нийт гэр бүл эрүүл, аюулгүй орчинд амьдарч, хүн бүхэн эрдэм боловсролтой, ажилтай, орлоготой байх нөхцлийг гарцаагүй бүрдүүлэх юм. Эмэгтэйчүүд бусдын зовлонд илүү мэдрэмтгий, эмзэг хандаж манай нийгмийн тулгамдсан асуудал болоод байгаа ядуурлыг юуны түрүүнд арилгахыг хүсэж байна. Учир нь эмэгтэйчүүд ядууралд илүү өртөж, өрх толгойлсон эмэгтэйчүүд олширлоо. Өрх толгойлсон 10 эмэгтэйн 9 нь ядуу болон нэн ядуу бүлэгт хамаарч байгаа нь адилхан эмэгтэй хүн л санаа зовох, шийдэхэд нь сэтгэлээсээ оролцохыг шаардаж байгаа хүчин зүйл. Эмэгтэй хүнд байгалиас заяасан сайхан боломж бол үр хүүхэд төрүүлж, өсгөх шүү дээ. Гэтэл үр хүүхдээ эрүүл тээх, төрүүлэх, өсгөх орчин бидэнд алга.
Эмэгтэйчүүд, хүүхдүүд аюулгүй орчинд тайван амьдрах боломж улам бүр багассаар байна. Энэ бүхэнд анхаарал хандуулж байх ёстой төр засагт маань эрчүүд давамгайлснаас их орлого, үсрэнгүй хөгжил яриад бусдыг жижиг зүйлд тооцож орхигдуулсаар байна. Тийм болохоор эмэгтэйчүүд бид улс төрийн идэвхтэй, хариуцлагатай байх цаг үе ирлээ. Гаднаас эрүүл, чадвартай монгол хүнээс бусад бүх зүйлийг импортлох боломжтой. Энэ улсыг авч явах, хөгжүүлэх хүнийг зөвхөн монголд л төрүүлж өсгөх боломжтой.
Харин бидэнд тийм боломж нөхцөл улам хомстсоор байна. Төрийн шийдвэр гаргах төвшинд хүйсийн тэнцвэрийг хадгалах нь нийгмийн зохистой тэнцэл, тогтвортой хөгжлийг хангах бодит хүчин зүйл болж байгааг ухаарах, тодорхой алхам хийх цаг болжээ.
Зарц бол нарийн мэргэжил /С.Цогтсайхан/
С.Цогтсайхан агсны нийтлэл. Тухайн үеийн нийгмийн байдлын талаар бичиж байсан нийтлэл одоо үеийнхэнд сонин байх болов уу хэмээн орууллаа.
С.Цогтсайхан агсны нийтлэл. Тухайн үеийн нийгмийн байдлын талаар бичиж байсан нийтлэл одоо үеийнхэнд сонин байх болов уу хэмээн орууллаа.
Зарц, зарц, зарц… Бод доо, энэ үг чихэнд нэг л зэвүүн сонсогдож байгаа биз. Яагаад миний зүрх энэ энгийн үгийг хүлээж авахгүй байна вэ?
Монгол хүний тархинд угаасаа байсан зарц боолын тухай зөв ойлголтыг коммунизмын 75 жилийн дарлал 180 градус эргүүлж чадсан юм. Улаан коммунистууд яаж Октябрын цуст хувьсгалыг хийсэн бэ гэхээр,
-Чи боол зарц хүн бол чамд гинжнээсээ өөр алдах юм байхгүй. Эзнээ алаад эзэмшил газар, эрдэнэс баялгий нь дээрэмдэж ав, гэж харанхуй мунхаг “Хар масс”-д ойлгуулж чадсанд түүний ид шид оршино. Аливаа нийгэмд хүн амын ихэнх хувь нь хар массд мөнгө амлаагүй, цалин нэмнэ гэж яриагүй, гагцхүү баячуудын хөрөнгийг бүгдээрээ булааж дээрэмдэж аваад хуваагаад идчихье гэсэн санал тавьсан. Ийм амархан замаар хөрөнгө баялагтай болох нь архичин янхан, дээрэмчин, хулгайч, гэмт хэрэгтнүүдийн сэтгэлд яв цав нийлсэн нь мэдээж. Ерөөсөө эзнээ алаад л болох юм шив дээ гэж усан тэнэгүүд хийгээд “люмпенүүд” ойлгосон. Тэдэнд бизнес хийх чадал ухаан байгаагүй тэдэнд сурч боловсрох, шинийг бүтээх хүсэл байгаагүй, мөнгө олох, баян чинээлэг болох нь ямар хүнд хэцүү байдгийг тэд мэдэх ч үгүй мэдэхийг хүсэх ч үгүй хүмүүс. Хамгийн хялбар замаар хөрөнгөтэй болохыг л тэд хүсч байлаа. Ингээд цуст улаан тугийн дор эзнээ алж, эцэст нь эзэн хаанаа гэр бүлийн хамтад нь буудан алсан юм.
Энэ цусан зам Монгол орныг дайрч бид ч феодалын өмч хөрөнгийг хурааж том толгой лам, засаг ноёдыгоо ангийн дайсан хэмээгээд хядаж дуусгасан билээ. Тухайн үед ард хүн гэдэг чинь хэн байсан юм бэ? Шуудхан хэлэхэд зарц боолууд л байсан гэдэгтэй хэн ч маргахгүй биз ээ. Ингэхээр Ардын хувьсгал гэдэг маань Зарц нарын хувьсгал гэсэн үг. Зарц нар нь галынхаа шүүгээнээс хутга өвөрлөж ирээд эзэн ноёноо хөнөөсөн явдлыг ардын хувьсгал гээд байгаа юм.
Энэ явдлаас хойш зарц боол байх нь хүний адаг шаар адил болж, эзэн ноёноо хөнөөх нь эрэлхэг баатар болохыг бид ясандаа ортол мэдэрчээ. Ингээд монгол хүний ой ухамсарт нормальный оршин байсан эзэн, ноён, баян гэсэн үгс жинхэнэ ненормальный болон хувирч хамгийн үзэн яддаг хүнээ баян, ноён, эзэгтэй хадагтай гэж баалах болжээ.
Хөрөнгө чинээтэй баян хүнийг дайсан адил үзэх хүмүүжлээр бид ертөнцийг харах болжээ. Удам угсаа ч үгүй, угаасаа үгээгүй хоосон ядуу ард Дамдины гэрт төрсөн хүн бол жинхэнэ сайн гэсэн ойлголтыг сүүлийн 75 жил бидний уураг тархинд мэс заслын аргаар хүчээр суулгаж өгчээ. Мэс засал, хутга засал магад буу заслын аргаар тулган хүлээлгэсэн байж болно.
Траншейнд амьдардаг ядарсан эмэгтэй Д гэгч ингэж ярьж байна.
– Ямар ч л байсан хүнд зарцлагдахгүй болоод л явна. Гуйлга хийдэг, хог ухдаг, заримдаа хулгай ч хийнэ. Биеэ үнэлнэ. Гэхдээ үхэж байсан ч айлд зарцлагдахгүй.
– Та олон мянган малтай айлд зарц болж очоод малнаас нь тасдаж аваад өсгөж үржүүлээд өөрийн гэсэн өмчтэй болж амьдрах хүсэлгүй юу?
– Тэгж баян айлын зарц болсноос эндээ хэвтэж байгаад үхсэн минь дээр.
Тэрбээр ингэж ярьж, ингэж сэтгэж байна. Зөвхөн энэ эмэгтэй ч биш бид бүгдээрээ тийм бодолтой яваа. Ийм үзэл бодол бидэнд өгсөн МАХН-даа баярлалгүй яахав. Зарц хүн юу хийдэг вэ? Юм угаана, индүүднэ, хоол хийж гэр цэвэрлэнэ. Хүүхэд асарч орон байраа харна. Тэгээд цалин хөлс авна. Энэ чинь жирийн нэг айлын эзэгтэйн л ажил шүү дээ. Тэгвэл өнөөдөр зарц гэдэг ойлголт янхнаас дор нэр хүндгүй байгаа нь манай нийгмийн нэгэн том эндүүрэл, зөрчил юм.
Өнөөдөр ажилгүй байгаа мянга мянган хүмүүс байна. Тэгвэл ажилдаа түүртээд юм юманд амжихгүй байгаа түг түмэн хүн байна. Яагаад нэг нь нэгэндээ туслаад, зарцуулаад, зарцлагдаад явж болохгүй гэж? Өнөөдөр Америкийн хүн амын 20 орчим хувь нь айлд зарц хийгээд сайхан амьдарч байна. Энэ бүх зарц нар нь ажлаа хаяад гудамжинд гарвал Америкийн траншейны тоо багадна. Үнэнч зарц байна гэдэг ямар ч нарийн мэргэжилтнээс илүү ховор нандин мэргэжил. Өрнөдийн жирийн айлын нохой монголын гуйлгачдаас хэдэн арав дахин илүү амьдарч байна. Хүмүүс нохойндоо өөрийн үр хүүхэд шигээ хайртай байна. Нохой эзэндээ “нохой шиг” үнэнч байна.
Зартай баян эр үхэхдээ зарцынхаа гар дээр нүд аньдаг. Зарцдаа үнэлж баршгүй өв хөрөнгөө үлдээсэн ч тохиолдол байдаг. Авъяас чадалтай чинээлэг ухаалаг хүнийг хайрлаж тэр хүний өгөөмөр буян хишгийг насан туршдаа хүртсэн хүнийг зарц гэдэг. Хүнийг хүндэтгэн хайрласан хүнийг бид яагаад хулгайч, янхан, дээрэмчин, алуурчинаас дорд үзнэм бэ? Гэтэл яагаад адууны хулгайчийг шилийн сайн эр гэж хүндэлнэ вэ? Шилийн сайн эр адуу хулгайлаад ядуу хүмүүст тараагаад өгчихдөг гэнэ ээ. Энэ бол цэвэр молиго. Энэ бол баячуудын хөрөнгийг цөлмөж, баян хүнийг өөртэй нь адилхан ядуу болгосон хүнд баярласнаа илэрхийлсэн мөрөөдөл юм.
Юм угааж хоол хийхээс илүү ихийг бүтээх илүү их мөнгө олох чадалтай хүн яагаад зарц авч болдоггүй билээ. Тэр ухаант хүнээр заавал юм угаалгаж хоол хийлгэж алтан сайхан цагийг нь дэмий үрүүлэхийг энэ коммунист дэглэм юунд тулгана вэ? Зарцлагдана гэдгийг доромжлогдоно гэсэн утгаар ойлгодог нь дэндүү харамсалтай.
Өнөөдөр монголын хүн амын 20 гаруй хувь нь ажил хөдөлмөр эрхлэхгүй байна. Чадалтай нэг нь чадалгүй нэгийгээ дэргэдээ авч орон байр, хоол унд, ажлаар хангаад явахыг зарц хөлслөх гэж ойлгож болно. Энэ бол хүн төрөлхтөний олон мянган жилийн турш явж ирсэн түүхэн уламжлал, тогтсон ёс жаяг юм. Хүн гэдэг амьтан бие биеийгээ түшиж, илүү дутуугаа нөхөлцөж явсаар ирсэн явах ч болно.
Зарц гэдэг үгнээс ихэд айж түүнийг хөлсний ажилчин, гэрээт ажилчин, цагийн ажилчин, зар хүргэгч, зараал, туслах ажилчин гэх мэт олон янзаар нэрлэх нь бий. Гэвч өнөөдөр монголын баячууд гэртээ зарц авсан нь нэн ховор. Монголын ядуу малчид чинээлэг айлыг түшээд мал сүргээс нь өсгөлцөөд ирсэн түүхтэй. Баян бүхэн муу муухай хүмүүс байдаггүй. Ихэнх нь хүнлэг сайн хүмүүс байдаг, тэднийг хаяа сайтай гэж ярьдаг. 1990 оны хувьсгалаас хойш монгол оронд баячууд ихээр төрөх болсон. Мянгат малчдын тоо түмнийхээ уураг тархинаас зарц гэсэн ойлголтыг өөрчилж чадаагүйгээс мянгат малчныг түшээд амьдрах ухамсар хэнд ч төрөхгүй байгаа бөгөөд гагцхүү малнаас нь хулгайлах “шилийн сайн эр болох” адын санаа газар авч байна. Эцэст нь хэлэхэд баян, ноён, хатан зарц боол, хатагтай, гэсэн үгийг урьд нь ямар байснаар нь сэргээх хэрэгтэй байна. Чадвал УИХ-аар ярилцаад шийдвэр бүр сайн.
Бидэнд итгэл хэрэгтэй
Үндэстнүүдийг хөдөлгөгч хүчин зүйл Аливаа үндэстний сэргэн мандал, хөгжил дэвшлийн уг учиг, үндэс суурь болдог зүйл нь үндэсний үзэл санаа(national ideology) гэгч зүйлээс ихээхэн хамаардаг гэж судлаачид үздэг юм байна.
National ideology нь тухайн үндэстний өөрсдөдөө, хүч чадал боломжиндоо найдах, тулгуурлах итгэл үнэмшлийн цогц, нэгдэл юм. “Бид чадна, бид хөгжинө” гэсэн нийтийн нэгдмэл итгэл үнэмшил нь өөрчлөх аугаа их хүчин болон хувирдгийг хүн төрөлхтний түүх бэлээхэн харуулж байна.
XIII зуунд долоон зуун мянга орчим хүнтэй байсан нүүдэлчдийн шинэ улс хоромхон зуурт дэлхийн талыг эзэлсний гайхамшиг нь чухамдаа монголчуудын итгэл үнэмшлийн хүч, агуулга, цар хүрээ агуу байсных. Чингис хаан өөрийн ард түмнийг “Мөнх тэнгэрийн хүч”, ивээлийг олсон хэнд ч дийлдэшгүй үндэстэн гэж итгүүлж чаджээ. 220 жил олон улсын харилцаа, бодлого болон худалдаа арилжааны эргэлт, сүлжээг зохицуулж, чиглүүлж явсан монголчуудын итгэл үнэмшлийн загвараар өнөөгийн Америк хүчирхэгжсэн билээ.
Дэлхийн өнцөг булан бүрээс цугласан зүсэн зүйлийн сонирхол, уламжлал, ёс заншил, итгэл бишрэлтэй цагаачдын бөөгнөрлийг хүчирхэг улс болгосон зүйл нь өнөөх үндэсний үзэл санаг л байв. Америкчуудын итгэл үнэмшлийг гурван зүйл тодорхойлж байна гэж судлаачид үздэг ажээ. Энэ нь нэгдүгээрт: – Бурхан Америкийг л ивээдэг (God bless) гэх итгэл, хоёрдугаарт: – American dream буюу жирийн цэвэрлэгч Ерөнхийлөгч болж, гуйлгачин тэрбумтан болох агуу боломжинд итгэх итгэл, гуравдугаарт: – Америкийн мөн чанар болсон ардчилал, эрх чөлөөг хаана ч хамгаалан зогсох бат итгэл бөлгөө. Үе үеийн Ерөнхийлөгч нар нь жирийн иргэддээ буй энэ итгэл үнэмшлийг бадрааж, үүнд л тулгуурлан үйл ажиллагаагаа явуулж байжээ. АНУ-ын өмнөх сонгуулийн үеэр Б.Обама-г америкийн үзэл санааг өндөрт өргөж, үндэстний уруудал доройтлыг “өөрчлөх” хүн хэмээн харж,хүчтэй үнэмшиж байсан.
Путин ч оросуудын алдагдаж, гундсан итгэл үнэмшлийг эргүүлж авчирсан гэж үздэг. Мюнхенд хэлсэн үгэндээ “Нэг туйлт ертөнц гэж байх ёсгүй” хэмээн мэдэгдсэн нь Орос дэлхийн бодлогын эсрэг туйл болж АНУ-ыг сөрөн зогсохыг тунхагласан хэрэг билээ. Одоо орос хүмүүсийн нүднээс асар их итгэл үнэмшил, хүч чадлыг олж харж болно. Ельциний үед адлагдан, доройтсон үндэстнийхээ урам зориг, итгэг үнэмшлийг сэргээж чадсан учраас түүний засаглал урт настай байх нь илэрхий.
Загасчдын тосгон байсан жижиг арлыг Сингапур хэмээх хөгжилтэй улс болгосон түүх ч ийм. Бас л ойр хавиас цугласан цагаачдыг “дэлхийн хамгийн чөлөөт бизнесийн орон болгох” итгэл үнэмшлээр зангидсан юм. Чөлөөт бизнест хамгийн их саад бологч авилгыг Сингапурын төр дайснаа болгон зарласан нь итгэл үнэмшлийн тулгуур болжээ. С.Хантингтон энэ жижиг үндэстнийг “өөрийн “онцлогоо”(national identity) хууль ёсоо чанд хэрэг.хэрэгжүүлдэг шударга төр, бизнесийн чөлөөт өрсөлдөөн, цэвэр цэмцгэр байдал, үйлчилгээний онцгой чанараар бий болгож байгаа улс гэж онцлон тэмдэглэсэн байдаг.
Гэтэл Бразил. Египет гээд асар их боломжийн дээр байдаг улсууд зогсонги төлөвт эргэлдсээр.
Бидэнд итгэл үнэмшил алга. 1990 оноос хойш сэргэх аядсан монголчуудын итгэл үнэмшил улам бүр унтарсаар байна. Өөрийн гэх өмчтэй, өөрийн бизнестэй болоод өөрийнхөө хүчээр амьдарна гэж итгэж байсан бидний итгэл алга болсоор… Авилга, хүнд суртал, төрийн дарамтаас ул баалан иргэдийн бие даан амьдрах итгэл алга болсоор эцэст нь ТӨР хэмээх бүгдийн юм шиг мөртлөө хэний ч биш баялгаас “сорж” амьдрах хүсэлтнүүд л олшров. ТӨР иргэдийн эдийн засгийн эрмэлзлийг боомилж байдгаас “ингэж зүдэрснээс авилгач түшмэлийн амьдралд шилжсэн нь дээр” гэдэгт итгэх хүн олон байна. Авилгачид стратегийн хувьд төрийн системд баттай байршиж, хороон дарга нар сонгуулийн үр дүнг “залах” хэмжээнд очжээ. Авилгын итгэл үнэмшил нь өөрийн чадлаар амьдрах итгэлийг давж байгаагаас Богдын(төрийн) цацсан боорцог руу хошууран дайрдаг байсан тэр бэлэнчлэх сэтгэлгээ улам цэцэглэв.
Бид өнгөрсөн дөрвөн жилд үүлэн чөлөөгөөр туссан нарыг олигтой ашиглаж, хуримтлал үүсгэж, бүтээн байгуулалт хөрөнгө оруулалтанд боломжийг чиглүүлж чадсангүй. Байгааг нь хуваах, идэх гэсэн адгийн зарчмыг баримталсаар .өнгөрөөв,. Уг нь олдсон жаахнаа арвижуулж, “бялуугаа” томруулж байгаад хуваах тухай ярьсан бол ядуурал, ажилгүйдлийн талаар санаа зовохгүй өнгөрч болох байсан.
Одоо бид юунд итгэж, найдаж амьдрах вэ? Хүн бол “сэтгэлийн амьтан” бөгөөд дан ганц гэдэс цатгалан, мөр бүтэн байгаадаа ханаж амьдардаггүй юм. Хүсэл тэмүүлэл, итгэл найдвар байгаад түүнийхээ төлөө зүтгэж байх нь хүмүүний амьдралын утга учир бөлгөө.Зөвхөн улс орныхоо төлөө, ард түмнийхээ төлөө хоёргүй сэтгэлээр зүтгэж чадах зөв хүмүүс, шударга хариуцлагатай төр л биднийг энэ аюулаас аварна.
Би, бид, Монголчууд төрдөө итгэдэг, төр нь биднийхээ итгэлийг даадаг баймаар байна.
ЭРДЭС БИШ ЭРҮҮЛ ХҮН МОНГОЛЫН БАЯЛАГ
Эрүүл мэндгүй бол монгол хүнгүй болно. Монголгүй бол энэ баялаг тэгээд хэнд хэрэгтэй юм бэ? Тэгэхээр Монгол улсын гол баялаг эрдэс нүүрс биш эрүүл саруул иргэд билээ.
Хүний аз жаргалын аравны ес нь эрүүл мэндээс шалтгаалдаг. Артур Шопенхауэр(германы философич)
Эрүүл мэндгүй бол Монгол хүнгүй болно.Монгол хүн үгүй бол Монголын баялаг хэнд хэрэгтэй юм бэ?
Үг авдаггүй хүмүүст яаж ч хэлээд нэмэргүй байдагюм байна. “Эдийн засгийн хөгжил хүртээмжтэй, нийгмийн бодлого тэнцвэртэй, өрсөлдөх чадвартай байгааг үнэлэх хэмжүүр нь монгол гэр бүл” гэж амаа цуцтал хэлээд энэ засаг сонссонгүй. Гэр бүлийг макро эдийн засгийн нүдээр харвал тэд л зах зээлд хүний болон санхүүгийн нөөцөө нийлүүлж, хариуд нь зах зээлээс тэр хэрээр цалин, ашиг, хүү хэлбэрээр орлогоо авсан байх ёстой. ДНБ 17 хувь өслөө гээд Монголын олонхи гэр бүл олигтой орлого олсонгүй, амьжиргаа нь 17 хувь сайжирсангүй. Цөөхөн даргын гэр бүл л хагартлаа баяжсаар дараагийн сонгуулийг тулгалаа. Энэ Засгийн газар биднийгээ баярлуулсангүй, ядуурал 39 хувьд хүрлээ. Өнгөрсөн оны сүүлчээр ийм статистик гарч байсан атал саяхнаас “дахиад хэмжээд үзсэн чинь ядуурал буураад 29 хувь болчихож” гэж яриад байгаа нь огт үнэмшилгүй сонсогдож байгаа юм. Хагас жил хүрэхгүй хугацаанд ядуурлыг 10 хувь бууруулчихдаг Засгийн газар байвал алтан үсгээр нэрийг нь мөнхлөх юмсан.
Баялгийн шударга бус хуваарилалтын урхаг эрүүл мэндийн салбарт үүссэн дарамтаас тод харагддаг. Эрүүл мэндийн тусламж үйлчилгээ нийтэд хүртээмжгүй боллоо. Үйлчилгээний чанар тааруу байна. Ор хүрэлцээгүйгээс өвчтөн эмнэлгийн корридорт хэвтэх нь жирийн үзэгдэл. Хүн амын өвчлөлд бэртэл, хордлого давамгайлж байна. Халдварт өвчин, түүний дотор бэлгийн замын халдвар, сүрьеэ, вируст гепатит зонхилж байна. Жирэмсний хяналт хангалтгүй байна. Орчны бохирдол иргэдийн эрүүл мэндэд ноцтой нөлөөлөх боллоо.
Улаанбаатарт хүүхдийн багтраа өвчин Мандалговь, Арвайхээрт амьдардаг хүүхдүүдийнхээс 3.5 дахин илүү байна. Бронхитын өвчлөл Улаанбаатарт Мандалговиос 2 дахин илүү байна. Нийслэлд амьсгалын замын хүнд хэлбэрийн эмгэг нэмэгдсээр байгаа нь агаарын бохирдлоос өөр юунаас хамааралтай байх билээ. Буруутан нь баялгийг шудрага бус хуваарилсан Засгийн газраас өөр хэн байх билээ !
Эрүүл гуйлгачин, өвчтэй Хаанаас жаргалтай
Эрүүл мэнд гэдэг амьдралд хамгийн үнэтэй нь юм. Эрүүл мэнд үгүй бол амьдралын бусад бүх баялаг байхгүй болно. Ийм үнэтэй зүйлийг Монголчууд нийтээрээ алдсаар байгаагийн шалтгааныг би “Засгийн газрын буруу бодлого, буруу санхүүжилт, хариуцлагагүй дарга нарт л байгаа” гэж үзэж байна.
Эрүүл чийрэг хүнээс л их бүтээмж гардаг. Бүтээмж өндөр бол орлого арвин. Эрүүл мэндийг эмнэлэг, эмийн санд л байдаг мэтээр эндүүрэх зуршлаас салах хэрэгтэй байна. Эрүүл мэнд бидний хооллох, спортоор хичээллэх дадал зуршлаас гадна өдөр тутмын амьдралыг минь бүрдүүлж байгаа орчин нөхцлөөс шууд хамааралтай. Бохирдсон орчинд хүн яаж ч зөв хооллоод, спортоор тогтмол хичээллээд, урьдчилан сэргийлээд нэмэргүйд хүрч байна. Агаар, хөрсний бохирдол, хотын шуугиан, нийгмийн бухимдал зэрэг нь иргэн хүнд ДАВАГДАШГҮЙ ХҮЧИН ЗҮЙЛболон хувирч өөрөөс нь хамааралгүйгээр эрүүл мэндийг нь сүйтгэж байна.
Засгийн газар ухаалаг байсан бол эдийн засгийн их өсөлтөөс унасан мөнгийг утаагүй зууханд бус орон сууцжуулалт, хотыг цэцэрлэгжүүлэх, ногоон байгууламжийг нэмэгдүүлэхэд чиглүүлж, иргэдийн эрүүл мэндийн боловсролыг дээшлүүлж, дархлалын түвшинг сайжруулахад чиглүүлж болох л байсан. Олон хүн өвчнөөсөө бус, уг өвчнөө эдгээх гээд уусан эмнээсээ болж үхэж байна.Утаанаас илүү тоосжилт, хэт нарийн ширхэгтэй тоосонцор хүмүүсийн эрүүл мэндийг баллаж байгааг зогсоох байсан.
Архидалтыг зогсоож, эрүүл амьдралыг сурталчлах байсан. Жилдээ 100 шил архи айл бүрт oногддог Монгол оронд тоогоо алдсан олон баар, уушийн газаруудхэнд хэрэгтэй вэ?
Нэг сайн эмч зуун даргатай тэнцэнэ
Уг нь бид хэний ч өмнө нүүр улайхааргүй шилдэг эмч нартай. Тэд маань мэргэжилдээ үнэнч, иргэддээ хайртай. Мэргэшил чадварыг нь гадныхан ч хүлээн зөвшөөрдөг. Тэвчээртэй, хүлээцтэй, ажилсаг хүмүүс. Гэтэл монголоос өөр хаанахын ч эмч ийм бага цалингаар, хэтэрсэних ачаалалд, цалингаас цалинд, өрнөөс өрөнд амьдрахгүй. Дэлхийн бүх улсад эмч хамгийн өндөр цалинтай, хамгийн нэр хүндтэй, Эмч нарын үнэ цэнэ ийм үнэгүй байхад бид үнэтэй эрүүл мэндээ тэдэнд даатгаж чадах уу?Чадахгүй. Чадахгүй учраас л гадныханд хамаг мөнгөө өгч байгаа биздээ.
Тэдний төлөө төр засаг юу хийх ёстой вэ? Юуны өмнө эрүүл мэндийн салбар дахь Зөвлөлтийн үеийн хандлага, бодлогоо өөрчилж, тогтолцоогоо солихгүй бол “муу сайдыг сайн сайдаар сольчихбол эмнэлэг сайжирна” гэж боддог маань 22 жил үр дүнгүй явж ирлээ. Эрүүл мэндийн салбарыг илүү прагматик, илүү сэргэг ухаанаар харъя. Эмч нартаа ур чадвар, хичээл зүтгэлийнхээ үр шимийг хүртэх бололцоог нээе.
Эмч нарынхаа ажиллах нөхцөл, технологийн чадамжийг дээшлүүлье. Хүний хүчин зүйлээс хамааралгүйгээр бодитой оношлох орчин цагийн техник технологийг нэвтрүүлж, эмч, сувилагчдыг мэргэжлээ байнга дээшлүүлэх боломжоор хангая. Эмнэлгийн хүртээмжийг жигд болгоё. Эдгээр зорилтуудыг ойрын хоёр жилийн дотор гүйцэлдүүлэхийн төлөө бид чадах бүхнээ хийх болно.
Эрүүл мэндийн “алуурчин”-тай тэмцье
Хэдхэн жилийн өмнө би “эдийн засгийн алуурчин”-ы тухай бичсэн. Тэгвэл өнөөдөр “эрүүл мэндийн алуурчин” Монгол хүний тэр тусмаа хүүхдүүдийн маань эрүүл мэндийг ноцтой хохироож байна.
Улаанбаатар хотын агаар дахь тоос, хүхэрлэг хий, азотын давхар исэл, нүүрстөрөгчийн дутуу ислийн агууламж нь хүүхдийн амьсгалын эрхтний өвчлөл, гуурсан хоолойн цочмог болон архаг үрэвсэл, уушигны үрэвслийн гол шалтгаан болж байгааг судлаач Б.Бурмаа, Н.Сайжаа нар тогтоожээ.
Улаанбаатарын хүүхдийн цусанд хар тугалганы дундаж агууламж 16 мкгр/дл байгаа нь агаар дахь хар тугалганы хэмжээ хүүхдийн эрүүл мэндэд сөргөөр нөлөөлөх түвшинд байгааг О.Байгалийн судлагаа илрүүлжээ.
Улаанбаатарын агаар дахь хар тугалгын эх үүсвэр нь замд түгжирч байгаа 200 мянган машины утаатай холбоотой. Агаар дахь хорт бодисын олонхийг нь гэр хорооллын 165 мянган өрх өдөрт 1726тонн нүүрс шатааж байгаагаас болдог. Агаар дахь тоосонцорын хэмжээ энэ их нүүрсний үнснээс ялгардаг. Ногоон байгууламж, цардмал зам байхгүйгээс үнс тоос бидний хөлөөр агаарт пургисаар. . .
Ингээд л тоочоод байвал яалт ч байхгүй Засгийн газар,нийслэл,дүүргүүдажлаа хийсэнгүй гэдэг л дүгнэлтэд хүрнэ. Боломж байсан уу гэвэл байсан. Засгийн газар санаачлагатай байсан бол 2 жилийн дотор 5-р цахилгаан станц босчих байлаа. Гэр хорооллын цахилгааны үнийг шөнийн цагаар “Тэг” болгож, цахилгаанаар халаавал утаагүй Улаанбаатар ойрхон байлаа.
Монголд нүүрснээс их юм алга. Үүнийг айл бүр шатааж байхаар ЦС-д түлээд хямд цахилгаан үйлдвэрлэх боломж бүрэн байгаа. Хийжүүлэх, шингэрүүлэх зэргийг хийдэггүй юм гэхэд ядаж л цахилгаан үйлдвэрлэчих чадвар Монголчуудад байгаа санагдах юм. Авто машины техникийн бүрэн бүтэн байдлыг хангуулах, хар тугалгагүй бензин хэрэглэх ажлыг Засгийн газраас өөр хэн санаачилж, хэн хийх билээ. Хийгээгүй учраас бидний эрүүл мэндийг хохироосныхоо төлөө хариуцлага, ядаж ёс зүйн хариуцлага хүлээж ахин сонгогдохгүй байгаасай.
Товчхондоо боломж дүүрэн байсан. Манай дарга нарт боловсрол, мэдлэг мэдээлэл, мөнгө хөрөнгө хангалттай. Ганцхан сэтгэл л алга. Түмнээ гэх сэтгэлгүй хүмүүс засаг барихаар бүрэн боломжийг дүүрэн зовлон болгон хувиргахаас хэтэрдэггүй юм байна. Сэтгэл байхад шийдэл ямагт олддог.
Гэр бүлээ хайрлая
Миний байнга оролцдог TV9 телевизийн “Бүсгүйчүүд” нэвтрүүлэгт Хүчирхийллийн эсрэг үндэсний төвийн дарга С.Энхжаргалыг урьж оролцуулан төвийнх нь талаар ярилцаж байтал нэгэн мэдээ намайг цочирдууллаа. “Эмэгтэйчүүдийн хорих анги”-д хүн амины хэрэгтэй ял эдэлж байгаа хүмүүсийн дийлэнх нь буюу 100 гаруй эмэгтэй гэр бүлийн дарамтаас болж хэрэг үйлдсэн байна.
Цочрол
Эмэгтэйчүүд авлига авах, хөрөнгө шамшигдуулах, дээрэм хүчирхийлэл хийх нь нэн ховор. Энэ нь ийм төрлийн хэрэгт шийтгэгдсэн эмэгтэй бараг байхгүйгээс тодорхой харагдаж байна. Харин нөхөртөө зодуулж доромжлуулж тав, арван жил хүчирхийлүүлсний эцэст нэг л өдөр тэвчээр нь барагдаж хариуг нь өгснөөр ялтан болдог. Санаатай үйлдсэн, хүнд ялтай гэдгээр нь эдгээр эмэгтэйчүүдийг Өршөөлийн хуулинд хамруулдаггүй. Шударга биш л санагдана. Тэд гэмт хэрэгтэн хэмээх нэрийг зүүхдээ өөрсдийгөө бодсон гэж үү? Орой бүр гэртээ ирэхдээ өөрийхөө бүтэлгүй, арчаагүй яваагийнхаа бухимдлыг ээжийнх нь турьхан биед гаргах эцгийгээ хараад бөмбөгнөтөлчичрэх үрсээ бодохдоо л тэвчээрийнх нь аранга тасарсан байх.
Магадгүй арчаагүй нөхөр нь ажилгүй байсан биз. Эсвэл ажил хийх чадваргүйгээсээ, мэдлэг боловсрол багатайгаасаа даргадаа байнга дух руугаа няслуулж, малаараа дуудуулж өөртөө бус өрөөлд буруугаа чихэн, амьдралдаа гутахдаа архи гудардаг нэгэн байх. Хамаг бухимдлаа эхнэртээ л гаргана. Чадах, дийлэх хүн ньлтэр юм. Иймэрхүү дүр зураг бидэнд харь санагдахаа байж дээ. Монголын жирийннэгэн амьдрал, тэрнэг өдөр. Нийгэм нь ядуу, иргэд нь оюуны хоосролтой байхад бурхан бумбын орныг мөрөөдөөд ч яахын,санааны л гарз.
Өнөөдөр нөхрийнхөө ширүүн гарт өртөөгүй эмэгтэй Монголд бараг байхгүй гэнэ. Хүчирхийллээс зугтахдаа очих ганц газар нь Хүчирхийллийн эсрэг үндэсний төвийн хамгаалах байр.
Энэ төвд улсаас өнгөрсөн жил 20 хүрэхгүй сая төгрөг өгчээ. Энэ жилийн хувьд одоо болтолсанхүүжүүлэх гэрээг хийгээгүй л байна. Ийм ядуу орон юмуу гэхээр зугаа цэнгэл, найр наадмын бай шагналд олон өрөө байр, жипүүдийг бөөнөөр нь өгч байх юм. Гадаад дотоодын тусламж, хандив, гуйлган дээр тогтдог болохоор тэнд очсон эмэгтэйг сараас илүү хонуулах ямар ч боломж байдаггүй гэнэ. Гэртээ хариад хатуу нударгаа ахиад л амсана.
Саяхан гэгээн цагаан өдөр гудамжинд нөхөртөө 9 удаа хутгалуулж, амиа алдсан 23 настай залуу бүсгүйн хувь заяа эмгэнэлтэй. Эмэгтэйчүүдийн эрхийг хамгаалах тал дээр ямар нэг шийдвэртэй, тууштай арга хэмжээ авах хэрэгтэй гэж би үүнээс хойш хатуу бодох болсон. Тэр бүсгүй шүүхэд салах өргөдлөө өгсөн боловч шүүгч тоогоогүй, хохирогч бүсгүй нөхөртөө зодуулах бүртээ цагдаад ханддаг байж. Ямар сайндаа л дуудлага өгөхөөр залгахад утас нь яриад байхаар нь хар шөнөөр цагдаагийн хэлтэс дээр гүйж очихвээдээ. Тэгсэн ч балмад нөхөрт нь ямар ч арга хэмжээ авсангүй. Үүний өмнө цагдаад хандахад хэсгийн төлөөлөгч нөхрийг нь 10 мянган төгрөгөөр торгоод л явуулжээ. Угаасаа хуулинд нь дутуу дулимаг асуудал цөөнгүй байгаа ч юмуу даа. “Салъя” гэхнээ шүүх нь ч, цагдаа нь ч, хууль нь ч, магадгүй аав, ээж, анд нөхөд, нийгэм нь зовлонг нь ойлгохгүй, бурууг өөрт нь өгч, эвлэр, нягтар хэмээн ухуулж хөөрхий бүсгүй яалтай. Бүсгүй хүчирхийллийн эсрэг үндэсний төвөөр үйлчлүүлээд гурав хоноод гарсан тэр үедээ нөхөртэйгээ тааралдан алуулжээ. Нөхрөөсөө өрссөн бол тэр эхэнд дурдсан эмэгтэйчүүд шиг ялтан болох байсан бизээ.
Өнгөрсөн зун наадмын дараа Говь-Алтайн Дэлгэр суманд эхнэрээ шатааж алсан Д.Амартүвшин гэгч саяхан шүүхээс ял авчээ. Хүчирхийллийн эсрэг төвд он гарснаас хойш 1700 гаруй эмэгтэйчүүд, хүүхэд хандсаны 437нь хамгаалах байранд байрлажээ. Энэ бүхний шалтгааныг эхнэрийн тааруу хүмүүжил, ааш араншингаар тайлбарлавал хэт өрөөсгөл юм. Бүхий л төрлийн хоосролд автсан бидний амьдран буй орчин, эрүүл бус нийгмийн сэтгэл зүй иргэдийг гэмт хэрэг рүү эрхгүй түлхэж байна.
УИХ-ын гишүүн найз маань энэ аллагын талаар сонсоод балмагдсанаа ярьж байсан. Хоёр охиндоо аль болох удаан түшиг болохыг хичээж, эрүүл мэнддээ илүү анхаарах болсон тухайгаа ярьж байна. “Охид минь ямар ч хүнтэй суугаа билээ”хэмээн түгшиж байгааг нь сонсохоор зөвхөн архичид, ядуу давхаргад л хүчирхийлэл байдаг гэж ойлгож болохгүй нь.
Нийгмийг сэртхийлгэсэн хэрэг олон гарч байгааг шуугиан болгоод өнгөрөөх биш, өгч байгаа дохиог нь зөв тайлж, монголын нийгмийн өвчин болж, бугласаар байгаа гэр бүлийн нуралтыг асуудал болгон тавьж, төрийн бодлогоор шийдэх хэрэгтэй байна.
Үнэндээ гэр бүлийн нэр хүнд, сайн сайхны талаарх ойлголт Монголд өдөр бүр унаж байна. Хүчирхийллээс болоод өнчирч хоцорсон хүүхдүүд монголын л ирээдүй. Тоглох, эрхлэхээс өөрийг бодохгүй, дэгэж дэрвэж явах насан дээрээ ээжээсээ ч дутахгүй хүчирхийлэлд өртөж, бяцхан зүрхэндээ арилашгүй шархтай үлдсэн тэр хүүхдүүдийг яах вэ?
Эдийн засагт нөөцийг нийлүүлэгч нь гэр бүл байдаг. Мөнгөний эх үүсвэр, хүний нөөцийг өрх айл нийлүүлж байж зах зээл ажилладаг.Гэр бүл зах зээлд хүний болон санхүүгийн нөөцийг нийлүүлж, хариуд нь зах зээлээс цалин, ашиг хэлбэрээр орлого олж, амь зуудаг.
Манай ДНБ 10.8 триллион төгрөгт хүрч өссөн ч Засгийн газрын шударга бус, оновчгүй бодлогын үр дүнд нийт гэр бүл олигтой орлого ч олсонгүй, амьжиргаа ньчөссөнгүй. Энэ нь гэр бүлийн хүчирхийлэл гаарах үндсэн шалтгаан болж байгаа юм. Ядуурал, ажилгүйдэл нь нийгмийн сэтгэл зүйг доройтуулах, ёс зүйн уналт, хүчирхийллийн уг үндэс нь болж байдаг. Товчхондоо бол гэр бүл өөрөө хичнээн сайн сайхан байх гэж хичээгээд, гэр бүлийн эрүүл уур амьсгалыг хадгалахгэжзүтгээд ч нийгмийн сэтгэл зүй эрүүл бус байгаагаас эрсдэлд байнга өртөж байна.
Засгийн газрын олхиогүй байдлаас болж Mонголд амьдралхатуу, хүмүүс өрөвдөх сэтгэлгүй болж байна. Машинд дайруулсан бяцхан хүүгийн цогцсыг нохой мэт өшигчих хүнийг хараад сайн сайхан нийгэмд байна гэж төсөөлөх ямар ч аргагүй. Өсөж хүмүүжиж байгаа орчин нь эрүүл бус болохоор яалтай билээ.
Төгсгөлийн оронд
Нийгмийн сэтгэл зүй эрүүл байгааг үнэлэх хэмжүүр нь Монгол гэр бүл юм. Эрдэс биш эрүүл гэр бүл Монголын гол баялаг билээ.
Эмэгтэй хүн цаг үргэлж үр хүүхэд, гэр бүлийнхээ аюулгүй байдал, учрах эрсдлийг эхэлж боддог учраас мөнгөнд улайрсан хийрхэл, сэтгэл зүйн хүчирхийлэл, байгаль экологийг нөмөрсөн сүйрлийн эсрэг, хүнд суртлаар цэнэглэсэн төрийн төмөр машины эсрэг бат зогсож чадна. Нийгмээ эрүүлжүүлж чадна.
Бид шударга, ардчилсан нийгмийг тоосго тоосгоор нь барьж байна. Нэг тоосго нь нэг гэр бүл гэж үзвэл энэ тоосгыг сугалж, хагалж хаядаг эрүүл бус тогтолцоог солих цаг болсон. Шударга ёсны бороо л хэрэгтэй байна даа.
МЕГА ХОТЫН МИНИ УДИРДЛАГА
Нэг саяас дээш иргэдтэй хотыг мега хот гэдэг жамаар Улаанбаатар мега хот гэдгээ зарлаж байна. Энэ мега хотод 1,161,800 хүн оршин сууж байна.
Гэтэл их хотын хүн амын огцом өсөлт, тэлэлтийг дагаад дэд бүтцийн хүрэлцээ хангамж дутагдан, хүн амд үзүүлэх төр нийгмийн үйлчилгээ илтэд доголдож байна. Шалтгаан нь хот нь мега, удирдлага нь мини байна. Мега гэж асар томыг, мини гэж маш жижгийг хэлдэг.
Том хотод хүн ам олон болохоор тэр хэмжээгээр олон том асуудалтай, тэдгээрийг шийдэх далайцтай том бодлого шийдвэр хүлээж байдаг бол Улаанбаатарын статус нь жижиг учир шийдэл гаргалгаа нь том асуудлынхаа дэргэд жулдоод, иргэдийнх нь эрх мэдэл, төлөөлөл хүрэхгүй жижигдэж байна. Зүйрлэвэл их аваргатай барилдахаар дэвжээнд гарсан сумын заан хавьцаа юм. Нийслэл маань аймгийн хэмжээний, 185,104 мянган хүн амтай Баянгол дүүргийн статус гэхэд хөдөөний 330 сумтай адил статустай.
Асуудал
Хүн амын хэт өсөлт, тэлэлтээс болоод нийслэлийн удирдлагад хүн амын өсөлтийг барих, менежмэнт төлөвлөлт хийх, энд ажиллаж амьдарч байгаа иргэд, байгууллагуудад төрийн болон харъяа байгууллагууд үйлчилгээ үзүүлэхэд хүндрэлтэй, дэд бүтэц, инженерийн байгууламж байхгүй болоод байна. Нийслэл эрх хувьд бие даан хөгжих боломж хомс учир санхүүгийн эрх мэдэл, чадавхийн хувьд бие даалгахаар нэгэн хуулийг боловсруулахад оролцсон юм. Нийслэл хотыг эдийн засгийн хувьд бие даасан бодлоготой болгож хөгжүүлэхийн тулд “Нийслэлийн эрх зүйн байдлын тухай” хуулийг УИХ-д оруулсан нь хаврын чуулганаар улстөрийн хэрүүл тоосон дунд харагдахгүй л байна. Монголын 2 хүний 1 нь амьдарч байгаа Улаанбаатарын асуудлыг шийдэхэд УИХ-ын гишүүд огт анхаарсангүй.
Нийслэлийн иргэдийн тэргүүлэгчид 4 жилд 40 удаа хуралдаж, 248 асуудал хэлэлцэн, 181 тогтоол шийдвэр гарган, нийслэлийн хэмжээнд хэрэгжүүлэх бодлогын хөтөлбөр, журам, чиглэл, төлөвлөгөө баримт бичгүүдийг баталсан. Үр дүн нь санаанд хүрээгүй, юм шударга нь дээр. Эрх мэдэл, хүч боломж нийслэлд үнэхээр дутаж байна. Тиймээс нийслэлийн эрх зүйн байдлын хуулийг түлхэхэд дэмжиж байгаа юм.
Эдийн засгийг хүчирхэг хөдөлгөгч булчин мах гэхэд араг яс нь эрх зүй, хуулийн орчин болдог юм байна. Одоогийн эрх зүйн тааруухан тогтолцоог өөрчилж, хөгжлийн цогц бодлоготой арга хэмжээ авч, нийтэд үзүүлэх үйлчилгээний хариуцлага үүргийг өндөржүүлж хүргэхгүй бол цаашдаа асуудал улам хүндрэх нь.
Эдийн засгийн нүдээр харвал нийслэл хот татвараа төсөвт төвлөрүүлээд улсад тушаадаг. Энэ мөнгө эргэж ирэхгүй. УИХ-д хөдөөнөөс сонгогдсон 56 гишүүн хотын 20 гишүүнээс олонх учраас төсвийн мөнгийг зөвхөн хөдөөгийн тойрогтоо сонгуулийн сурталчилгаа болгож үрдэг. Татвар төлөгчдийн мөнгийг өөрсдөө нэг их юм хийж байгаа юм шиг малчдад аваачаад үрээд дуусгадаг. Хүнээс хүндтэй ямаанууд 35 тэрбумаар тансаглав. Иргэдийн цалин амьдралд нь хүрэхгүй байхад ямаанд тэрбум тэрбумаар мөнгө өгөх нь зөв үү?
Аймгаасаа 20 мянган хүнээс сонгогдвол УИХ-ын гишүүн болдог болохоор тэр. Гэтэл хотод 250 мянган хүнээс сонгогддог. Төсвөөс жаахан мөнгө нийслэлд ирвэл тендер төслийн мөнгө болоод тойргоо манасан сонгуулийн пиар, сурталчилгааны санхүүжилт болгодог тогтолцоо ноёрхож байгааг халах гэсэн юм. Нийслэлийн удирдлагын гаргаж байгаа шийдвэр бүхэн нь улстөрийн оноо цуглуулахын тулд үзүүлэн болдгийг болъё гэсэн юм.
Цаана нь нутгийн өөрөө удирдах тогтолцоо, хотын дүрэм, нийслэлийн татвар, нийслэлийн бонд, хотын хөрөнгө, стандарт, хурдны зам, дагуул хот, хотыг дахин хөгжүүлэх хууль гээд нийслэл хот эрчимтэй хөгжихөд хэрэгтэй эрх зүйн орчин бодлогын баримт бичгүүд ээлжээ хүлээж байгаа. Хотын хөгжлийн бодлого стратеги одоо хүртэл тодорхой бус байна.
Шийдэл
Дээрх бүхэн биднээс хол цаасны ажил мэт сонстовч бодит амьдралд иргэдийн эрүүл мэнд, өрх бүлийн амьжиргаатай нягт холбогдож байгаа юм. Бидний амьжиргаа ахихгүй байгаагийн цаад шалтгаан энэ.Нэг болохгүй зүйлийг ахин дахин хийж өөр үр дүнд хүрэхээр оролдох нь жинхэнэ тэнэглэл. Тиймээс хайнга хүнд суртлыг солих цаг болсон. Энэ бүхэн өөрчлөгдөнө. Харин таны дэмжлэг хэрэгтэй.
ӨМНӨГОВИЙГ ХЯТАДАД ӨГӨХ ГЭЭД БАЙНА УУ?
“Монгол орон хонь,үнээний томхон ферм шиг л харагддаг”гэж “Уорлд Стрит Журнал” цахим сонины нийтлэлийн доор монгол хятадаараа хагарч хэрэлдсэн залуусын дунд нэг хятад залуу дээрхийг бичжээ. “Монгол бол хоёрхон хөрштэй газар зүйн хувьд түгжигдмэл улс. Эдийн засаг болон улстөрийнх нь ирээдүй энэ” гэж өөр нэгэн тавлажээ. Гашуун үнэн.
Дэлхийн цаг агаарын дулаарлаас болоод сүүлийн 40 жилд тал нутагт эрс дулаарч, бэлчээрийн даац муудаж, мал хяналтгүй хэт өссөн зэргээс үүдээд уламжлалт нүүдлийн мал аж ахуйд өөдрөг ирээдүй харагдахгүй байна. Монгол гэдэг сайхан нэрээ Minegoliaболгосон бид АНУ-ын Баруун Виржини, ОХУ-ын Сахалины арлууд шиг сарны гадаргуу, Өмнөд Африк, Индонезийн хүчил буцалсан нүхнүүдийн хувь заяаг Монголд давтахгүй байхыг хичээж байна. Гэхдээ байгалийн баялгаа ашиглаж чадаагүй үндэстэн газрын хөрснөөс арчигддагийг ойлгодог болсон тул ухаад л гаргаад л байхаас. Гэтэл өөр нэг асуудал гарч ирсэн нь үндэсний аюулгүй байдал юм.
10 тэрбум ам.доллар Лондон, ХонгКонг, Улаанбаатарын хөрөнгийн зах зээлээс босгох аварга том коксждог нүүрсний төсөл болох Таван толгойн бүтээгдэхүүний 80 хувийг Хятадын төрийн эзэмшлийн “Чалко” компани нэг тонн тутмыг 70 ам.доллараар үнэлж худалдаж авдаг.
“Чалко” хоёр сарын өмнө Монголын нүүрсийг Хятадад борлуулдаг гол худалдааны компани болох Winsway Coking Coal Holdingsкомпанийг авахад 300 сая ам.доллар зарсаны дүнд Винсвэйн хамгийн том хөрөнгө оруулагч болоод авсан. Удалгүй SouthGobi Resources компанийг Канадын “Айвенхоу Майнз” компаниас 926 сая ам.доллараар авахаар тохирчээ. “Форбес” сэтгүүлийн нотолж байгаагаар Чикагогоос ирсэн 62 настай Р.Фрийдланд 2.8 тэрбум ам.долларын хөрөнгөтэй ч энэ бол түүний хувьд сайн наймаа.
Хятадын төрийн мэдлийн нүүрсний магнат “Шинхуа”-гийн тэргүүн Занг Сивү “Тавантолгойн Стратегийн хөрөнгө оруулагчийн хэлэлцээрийг сонгуулийн дараа дахин эхлүүлнэ “Ройтерс” агентлагтхэлжээ.
Ийнхүү Өмнөговийг Хятадын төр өөрийн мэдлийн компанийн хөрөнгө оруулалтаараа дамжуулан бараг л тасдаж авчихаад байна. Өмнөговьд урд хөрш Улаанбаатараас ойрхон хэдхэн км-ийн цаана байна.
Монголчууд Хятадаас хэтэрхий хамааралтай болсноо мэдээд хичнээн хянамгай байлаа ч өөр гарц гаргалгаа багатай. Хөрш Хятад нь дэлхийн нөөцийн хамгийн том хэрэглэгч билээ. Гол хэрэглэгчийн хувьд Хятад улс дэлхийн нүүрсний үнийг дангаараа тодорхойлж байна. Жилдээ 250 сая тонн нүүрс нийлүүлдэг Австрали тонн нүүрсний үнийг 300 ам.доллараар зардаг бол бид өнгөрсөн жил 16 сая тонн нүүрсийг 70 ам.доллараар урд хөршид экспортолсон нь тэмээ ямаа шиг л харагдаж байна. Үүнд Хятадын төрийн “Чалко”, Англи-Австралийн “Рио Тинто” компаниудын хайчин галд өртсөн урагшгүй Засгийн газраа муулахаас өөр арга алга.
Энэ байдлаар цааш явж болохгүй нь. Гэтэл Ховдын Хөшөөтийн уурхайд Хятадын “Шинвэн” компани орж ирж 460 сая тонн нүүрсэнд эзэн сууж байна. Үүний цаана манай 790 тусгай зөвшөөрөлтэй томоохон ордууд гадны хөрөнгө оруулагчдын мэдэлд байна.
Тусгаар улсад тусгаар бодлого хэрэгтэй. Одоо байгаа энэ Засгийг солих хэрэгтэй.
УСГҮЙ ГАЧААЛ УЛААНБААТАРТ НҮҮРЛЭЖ БАЙНА
2020 он Улаанбаатар хот усны гачаалд орж, гүний усны түвшин 1-3 метрээр буурах хандлагатай байна. Нэг сая хүн усгүй болоход яах вэ?
Нийслэлийн цэвэр усны хэрэгцээг 160 худгаас 170 мянган шоо метр ус татаж байна. Гэтэл хүн амын нягтаршил, үйлдвэр аж ахуйн газрууд олноор нэмэгдсэнээс газрын доорхи усны нөөц багасч бохирдох болжээ. Энэ мега хотод 1,161,800 хүн оршин сууж байна. Их хотын хүн амын огцом өсөлт, тэлэлтийг дагаад дэд бүтцийн хүрэлцээ хангамж дутагдан, хүн амд үзүүлэх төр нийгмийн үйлчилгээ илтэд доголдож байна. Шүдээ зуугаад зүтгээд л байна. Гэтэл нэг сая хоёр зуун мянган хүн усгүй болбол бид яах вэ?
Хувингийн ёроол хэр ойрхон бэ?
Хотгор гүдгэр, ургамлаасаа шалтгаалаад хур тунадасны 5-29 хувь нь газрын доорх усны тэжээмж болдог байна. Тэгэхээр гамгүй хандвал хувингийн ёроол нь ойрхон гэсэн үг.
Газрын доорх усны хомсдол нь хүний үйл ажиллагаа ба байгалийн нөхцөлийн харилцан хамаарал нөлөөллийн дүнд үүсдэг байна. Улаанбаатар хот орчимд газрын доорх усны түвшин 2001-2008 онд дунджаар 2.78 метр буурсан нь гүний усны нөөцөд хомсдол бий болсоныг харуулжээ. Гол шалтгаан нь олон тооны унд ахуйн болон ногоо усалгааны зориулалтаар өрөмдсөн худгуудыг буруутнаар тодруулав.
Байгалийн нөөцөөр хомсдолд маш хялбархан өртөх газрын доорх ус Хандгайт, Чингэлтэй, Хайлаастын ам, Тасганы овоо, Баянхошуу, Толгойт, Нисэх, Яармаг, Нүхт, Сонсголон, Зайсан, Их Тэнгэрийн ам, Залаат, Хүрхрээ, Гачуурт, Шар хад, Улиастайг хамарч, ихэвчлэн үндсэн чулуулгийн ан цавыг дагаж тогтсон ус байдгаaс хурдсын талбай, эзэлхүүн бага, түүнээсээ хамаарч нөөц хязгаарлагдмал байдаг ажээ.
Ус үнэтэй болох уу?
Хэмнэнэ гэвэл мөнгөтэй нь л ярих хэрэгтэй байдаг. Нийслэлийн нэг өрх өдөрт 18,232 төгрөгийн орлого олж, 16,027 төгрөгийг амьжиргаандаа зарцуулдаг. Олсон нь өөр юманд хүрэхгүй байна. Гэтэл усны үнэ нэмэгдэхээр айлуудын амьдрал дагаж хүндэрнэ. Үйлдвэрүүдийн усны үнийг нэмэхэд бараа бүтээгдэхүүний үнэ дагаж нэмэгдээд эцсийн дүндээ дахиад л өрхийн санхүүд ачаалал нэмнэ.
Гэтэл ундны усыг аж ахуйн хэрэглээ болон үйлдвэрийн зориулалтаар үргүй зарж байгаа нь их байна. Бид ундны усаар машин угааж, үйлдвэр ажиллуулж, зүлэг усалж, усан оргилуураар ууршуулж, нойлдоо татчихдаг.
Шилжилт хөдөлгөөнийг хязгаарлах уу?
Зөвхөн манай Баянгол дүүрэгт 185,104 мянган хүн аж төрж байна. Энд өглөө бүр 47,043 айлын гал дээр цай буцалдаг. Гэр хороололд нэг хүн 5.3 литр цэвэр ус хэрэглэж байхад орон сууцанд амьдардаг хүн 212 литр ус хэрэглэж байна. Гэтэл нэг хүнд дунджаар 83 литр ус хэрэгтэй юм. Нэг нь дутаад, нөгөө нь хэтрүүлээд шударга бус байгаа биз. Хүнд энэ насны амьдрал л үнэтэй. Гэтэл тэр үнэтэй цагийг худгийн оочерт хэрэлдэж өнгөрөөх нь зөв шийдэл биш.
Нийслэлд бусад аймаг хот хөдөөнөөс өдөрт 102 хүн бүрмөсөн шилжин ирж, 39 хүн бусад аймаг хот руу шилждэг. Одоо 10.1 мянган хүн албан ёсны хаягийн хөдөлгөөн, бүртгэлгүй байна. Тэгвэл бид хотод шинээр ирэгсдийг одоогийнх шиг задгай хараа хяналтгүй орхилгүй хотын журам зааврын дагуу хүлээн авч заншвал хотынхоо усны хэрэглээг цаашлаад амьдралынхаа хэв маягийг ч тунгалаг байлгах боломжтой.. Цөлх монгол ухаанаар бодсон ч нэг хонхорт сая хүн байтугай сая хонь удаан багтахгүй биз дээ.
Ундны цэвэр усыг ахуйн хэрэгцээнд болон үйлдвэрийн зорилгоор ашиглахыг зогсоож, усны менежмент хийж, хур тунадасны усны нөөц хураагууртай болж, түүнийгээ зүлэг услах, үйлдвэрийн хэрэгцээнд ашиглаж байя. Цас, үер, борооны усыг хурааж Улаанбаатарын цангааг хангах усан сан, хиймэл нуурыг хотын ойр орчимд байгуулах нь гол шийдэл болно.
Хэмнэлт, хэмнэлт, бас дахин хэмнэлт
Монгол орны уур амьсгал ирээдүйд улам хуурайшин, зун нь халуун болох, улмаар ган, гандуу байдал нэмэгдэх хандлагатай гэж судлаачид зөгнөж байна. Үүнд усны асуудлыг зөнд нь хаясан Засгийн газар буруутай. Алсыг харсан далайцтай бодлого одоо хэрэгжүүлэхгүй бол хохирогч нь хожим энэ сонинг уншигчийн гэр бүл, хүүхдүүд та бид болно.
Гадаргын усны урсацыг нь нэмэхээр байнгын урсацтай Туул, Сэлбэ, Улиастай голын эхэнд торлог тарьж, далан байгуулж, усан сан үүсгэх, гүний цэвэр усыг хэмнэлттэй зарцуулах, тоолууржуулах, гүний усны нэмэлт эх үүсвэр хайх, цэвэр усны бохирдлыг зогсоох, гэр хорооллын олон жорлонг сайжруулах, хайрга олборлохыг зогсоох, усыг дахин ашигладаг технологи нэвтрүүлэх гээд устай болох арга бас олдоно.
Ундны усны баталгаатай эх үүсвэрийг нэмэхийн зэрэгцээ хамгийн хямд арга нь усыг үнэтэй болгож, хэмнэх хэмнэх, бас дахин хэмнэх зам юм. Устай бол улсын наадам үзнэ дээ.
УЛСТӨРЧИЙН НЭР ХҮНДИЙН ТӨЛБӨРИЙГ АРД ТҮМЭН ХАЛААСНААСАА ТӨЛДӨГ
Үнээний боодог
Манай Архангайд саалийн ганц үнээгээрээ идэш хийсэн айл нэг сайн цадаад цаашдаа хүүхдүүд нь сүү тараггүй, айл ааруул ээдэм цагаан идээ хүнсгүй, аав шимийн архигүй, товчхондоо ирээдүйгүй үлдсэн гэдэг. Үнээ нь байсан бол айлын амьдралыг залгуулаад байх юм. Эдийн засаг ингэж ажилладаг. Харин улстөрч бол бусдын үнээгээр боодог хийж нэр алдар олохыг хүсдэг. Энэ жил сонгууль болсон биш талхаараа тоглодог том жижиг улстөрчид олширлоо. Ямар нэг бодитой үндэслэл, тооцоо судалгаа байхгүй, эдийн засаг эрх зүйн номгүй атлаа зөвхөн нэр хүнд олох хүслээр цээжний пангаар гөрдөгсөд ТВ суваг нээх болгонд, сонины зай болгонд, УИХ-ын танхимд микрофон булаалдан цуурцгаана. УЛСТӨРЖИЖ БОЛДОГГҮЙ ЗҮЙЛ БОЛ ЭДИЙН ЗАСАГ. Эдийн засаг гэдэг бол танай гэр бүлийн талхны тухай ухаан юм.
Нэр хүнд олох гэсэн ганц хүслээр улс орноороо сааж амьдардаг саалийн үнээг маань нударчих гээд байгсад УИХ-д олон байх юм. Манай экспортын 80%-ийг ганцхан уул уурхайн салбар нийлүүлдэг болохоор саалийн үнээ аль нь болохыг хэлүүлэлтгүй ойлгоно биз. Гадаад орчны хувьд дэлхийн эдийн засаг саарч, АНУ-ын эдийн засаг бүрэн сэргэж амжаагүй байхад Европ өрийн хямралд нэрвэгдлээ. Манай гол зах зээл Хятадын эдийн засгийн өсөлт гуравны нэгээр буурсан. Дотоодын эдийн засаг тэнцвэргүй эмзэг, өндөр инфляци, хөрөнгө оруулалт зогссон, зээлийн хомсдолтой, иргэд эдийн засгийн айдастай байна.
Улстөрчид элдэв мэдэгдэл бодож олж, ШОК хийсээр байгаад эдийн засаг хэвийн явахад хүнд боллоо. Ажил хийсэн болж харагдах, эх орондоо хайртай дүрд жүжиглэх, сонгогчдын саналыг биелүүлж халамж үзүүлж байгаа дүр эсгэх нь бүр хэрээс хэтэрлээ. Хавтгайрсан халамж эдийн засгийг бүрэн сүйрүүлснийг дотроо сайн мэдэж байгаа ч 21000 –г үргэлжлүүлэн олгохыг шаардаад байх юм. Эдийн засаг бол популизм хийдгээс өөр. Бусдад гай тарьдаггүй, тооцоо прогнозоор ажиллах хэрэгтэй.
Сонгууль дууссан,Одоо эдийн засгаа тогтворжуулъя. Улс төрчдөө!
УИХ-ын гишүүн амаа шаардлагатай үед хамхих хэрэгтэй байдаг юм. Сүртэй мэдэгдэл хийсэн эх оронч улстөрчийн нэр хүнд бүхний нүдэн дээр өсдөг нь үнэн. Харин мэдэгдлээс болж бужигнасан улстөрийг дагаад эдийн засаг донсолж тогтворгүй болж, алсуураа юмны үнэ нэмэгдэж, ард түмэн халааснаасаа төлдөг ч бас үнэн. Инфляцийн бодит нөлөөлөл бага орлоготой иргэдэд 50%-60% , өндөр орлоготой иргэдэд 2%-3% л байдаг гэж эдийн засагчид тооцоолжээ. Улстөрч хожиж, жирийн иргэд хохирдог. Бид хугацааны уртад илэрдэг ийм далд уялдааг тэр бүр анзаарч хардаггүй.
Аливаа хүсэл ихдэхээрээ шунал болдог. Хүний хобби, морь, мөнгө, архи, зугаа шоу, нэр хүнд гээд хэмжээ нь ихэдсэн, савандаа багтахгүй болсон тэр зүйлийг шунал гэдэг. Шунал аз жаргал авчирдаггүй. Аз жаргал гэдэг тэвчээртэй тооцоотой ухаантай хүнд л ирдэг шагнал. Ёроолгүй, дээвэр байхгүй, шуналтай хувь улстөрчийн нэр хүндийн төлбөрийг хийх гэж ард түмний халаасыг сэгсрээд байж болохгүй. Хараат бус, бие даасан хувийн хэвшил бүхий эдийн засгийг хөгжүүлэх асуудал дээр бид гацчихаад байна.
Эдийн засаг энгийнээр
Инфляци гэдэг бол чи илүү их төлнө гэсэн үг. Халамж бол ажил хийдгээс төрийн нэрээр дээрэмдэж ажил хийдэггүйд авч өгнө гэсэн үг. “Эх оронч” гэдэг бол чиний халаасаар өөрийнхөө нэр алдрыг өсгөгч. Татвар бол танай гэрийн хоолноос аравны нэгийг авахыг хэлнэ. НӨАТ бол нэмээд авсан талхны чинь 10 хувийг хэн нэгэн авсан хэрэг. Худлаа гэвэл супермаркетаас авсан талоноо сайн үзээрэй, НӨАТ суутгаагүй талон гэж байдаггүй юм. УИХ-ын гишүүн гэдэг бол чиний мөнгөөр цалинждаг, туслахуудаа ч чиний мөнгөөр цалинжуулдаг, өөрөө чиний мөнгөөр хивс дэвссэн, кофе үнэртсэн урт саруул коридортой дулаан цагаан байшинд ажилладаг, түүнийгээ чиний мөнгөөр чамаас хамгаалуулдаг. Харин оронд нь ард түмнээ хүн шиг амьдруулж, улсаа улс шиг хөгжүүлээсээ гэж биднийг сонгодог. Гэтэл тангараг өргөснөөс хойш зарим гишүүдийн барааг ч харсангүй. Ядаж л долоо хоногийн 2 –хон өдөр хуралддаг чуулгандаа суугаад байж болдоггүй юм болов уу. Эсвэл би шинэ гишүүн болоод зовлонг ойлгохгүй байна уу.
Тогтвортой улс орон
5 тэрбумхан ам.долларын төсөвтэй, 8 тэрбум ам.долларын активтай банктай, бараан захын лангууны худалдагчаас эхлээд барилгын захирал хүртэл бүгд МӨНГӨ ХҮҮЛЭГЧДЭЭС АЙЖ АМЬДАРДАГ манай багахан эдийн засгийг хөл дээр нь босгоход зөвхөн дэд бүтцийн салбарт гэхэд 24 тэрбум ам.долларын хөрөнгө оруулалт шаардлагатай гэсэн дүгнэлтэнд Эдийн засгийн бодлого, өрсөлдөх чадварын судалгааны төв “МакКинзий” компанитай хамтран боловсруулсан судалгааны баг хүрчээ.
Шаардагдаж буй хөрөнгийн хомсдолыг үндэсний болон гадаадын хувийн хөрөнгө оруулагчид хангаж чадах билээ. Гэвч бид хөрөнгө оруулалтын таатай орчныг бүрдүүлэх учиртай суурь нөхцөлүүдээ эрсдэлд хүргэсэн алхмуудыг хийсээр байна. Бодлого зохицуулалтын ТОГТВОРТОЙ ОРЧНЫГ бий болгож, бизнес дэх төрийн оролцоог бууруулан, зайлшгүй шаардлагатай дэд бүтцийн төслийг санхүүжүүлэх хөрөнгө оруулалтыг босгох нь нэн чухал юм. Бидний амьдралд, хэвлэлд болон УИХ-ын танхимд гадны хөрөнгө оруулагчийг занаж зүхэх нь зайлшгүй байх процесс мэт болжээ. Хэрэв алдаа гараад байвал үнэндээ энэ нь гадны хөрөнгө оруулагчийн буруу биш хуулиа муу хянасан , эсвэл авилгаар амаа үдүүлж ашиггүй гэрээ хэлцэл хийсэн манай улстөрчдийн буруу билээ.
Дүгнэлт
Энгийн боловч нухацтайгаар нэг санааг танд ойлгуулах гэж дээр хичээлээ. Орлого олж байгаа салбараа алж болохгүй гэж. Үүнийг германчууд алтан өндөг гаргадаг тахиагаа алах гэж хэлдэг. Тахиагаа алчихаад өндөггүй үлдэж болохгүй гэсэн үг л дээ.
БУРХАНЧ ЭДИЙН ЗАСАГ: ЖИЖИГХЭН ТУСМАА ГОЁ
Бурхан Будда хамгийн бага хэрэглээгээр хамгийн удаан оршин амьдрахыг, зорилготой байхыг онцолдог. Бурханы энэ үзэл санааг Засгийн газрын эдийн засгийн менежментэд тусгавал хүн-загвартай, иргэдэд ээлтэй, жирийн хүмүүс ойлгож дагахад хялбар, практик ач холбогдолтой санагдана. Үе үеийн Засгийн газрууд хурдан том болох гэж хэтэрхий их яарч байсан. Том тоо, том өсөлт ярьж, бүр зүүдэлж, “Өсөлт жирийн хүмүүст хэр наалдацтай байв?” гэсэн жижигхэн асуултанд унаж, улмаар тахимаа өгч байлаа. Хүний шунал дээвэргүй, ёроолгүй болохоор хэрэглээ хөөсөн өнөөгийн тогтолцоо зэрэглээ хөөцөлдсөн хүүхэд шиг биднийг хоосон талд нүцгэн үлдээж байна. “Өсөлт бол сайн” ба “Том тусмаа сайн” гэсэн ойлголт бол манай жижигхэн эдийн засгийн хүндэрсэн ханиад юм.
Бурхан Будда хамгийн бага хэрэглээгээр хамгийн удаан оршин амьдрахыг, зорилготой байхыг онцолдог. Бурханы энэ үзэл санааг Засгийн газрын эдийн засгийн менежментэд тусгавал хүн-загвартай, иргэдэд ээлтэй, жирийн хүмүүс ойлгож дагахад хялбар, практик ач холбогдолтой санагдана.
Үе үеийн Засгийн газрууд хурдан том болох гэж хэтэрхий их яарч байна. Том тоо, том өсөлт ярьж, бүр зүүдэлж, “Өсөлт жирийн хүмүүст хэр наалдацтай байв?” гэсэн жижигхэн асуултанд унаж, улмаар тахимаа өгч байлаа. Хүний шунал дээвэргүй, ёроолгүй болохоор хэрэглээ хөөсөн өнөөгийн тогтолцоо зэрэглээ хөөцөлдсөн хүүхэд шиг биднийг хоосон талд нүцгэн үлдээж байна. “Өсөлт бол сайн” ба “Том тусмаа сайн” гэсэн ойлголт бол манай жижигхэн эдийн засгийн хүндэрсэн ханиад юм.
Хайрцагнаас гадуур сэтгэх нь
Хөгжиж байгаа орны хувьд Монгол улс массын үйлдвэрлэлд анхаарахаасаа массаар үйлдвэрлүүлэхэд анхаарах цаг болсон. Бид бүтээгдэхүүний тоо, өртөгт хэтэрхий анхаараад бүтээгдэхүүн бий болгодог ажилчныг мартаж байна. Хувийн ч, хувьсгалын ч салбарт ажилчнаас илүү бүтээгдэхүүн чухал ач холбогдолтой байна. Яг үнэндээ бол бид өнөөдөр хүртэл массаар ч үйлдвэрлэж чадахгүй байгаа билээ. Масс үйлдвэрлэлтэй ганц салбар болох уул уурхайд тун цөөхөн монгол иргэд ажиллаж байна.
Бид бусад иргэдээ ажил орлоготой болгох хэрэгтэй байна. Хүн амын цонх таарсан ч Засгийн газар цонхыг нээж чадахгүй байгаа болохоор хүн амын өсөлт дагаж ажилгүйчүүдийн тоо өсөөд, ядуу нь нэмэгдээд, нийгэм тогтворгүй байна. Орчин үеийн эдийн засаг тогтворгүй. Байгалийн нөөц хязгаартай. Байгалийн бохирдол даах чадвар ч хязгаартай. Бид нэгэнт Өрнөдөөс үнэтэй хамгийн шинэ технологи шилжүүлэх нь асуудлыг шийдэж чадаагүй тул Засгийн газар тогтвортой хөгжилд төвлөрөх хэрэгтэй байна.
Буддист эдийн засгийн эцэг
Алсын хараатай ийм төлөвлөгөөг анх удаа Өрнөдөд Фриц Шумахер дайны дараах Их Британийн эдийн засгийг дахин сэргээхэд хэрэглэсэн юм.
Их Британийн эдийн засагч, статистикч агсан Эрнст Фрейдрих “Фриц” Шумахер (1911-1977)нь ихээхэн нөлөөтэй олон улсын эдийн засгийн сэтгэгч байсан юм. Жон Мэйнард Кейнсийн гарын шавь тэрээр Ж.К.Гилбрэйттэй хамт ажиллаж байжээ. Тэрээр хорин жилийн турш Их Британийн Үндэсний Нүүрсний зөвлөлийн эдийн засгийн ахлах зөвлөх хийжээ. Түүний сэтгэлгээнүүд 1970-аад онд англи хэлээр ярьдаг ертөнцөд цуутай байлаа. Тэрээр Өрнөдийн шинэ уламжлалт эдийн засгийг сөрж, дан бүтээгдэхүүн гарцад төвлөрсөн хүнлэг бус технологийг шүүмжилж, төвлөрсөн бус, зохистой технологи, хүн-загвартай эдийн засгийн хандлагыг санал болгосон.
“Таймс” түүний 1973 онд хэвлэгдсэн “Жижиг тусмаа гоё” номыг дэлхийн II дайнаас хойшхи хамгийн их нөлөө үзүүлсэн 100 номын нэгээр шалгаруулжээ. Энэ номонд “Эдийн засгийн амьдралын хамгийн зохистой арга зам нь нутгийн олны эрэлтийг хангахаар орон нутгийн нөөцөөр үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүн юм” гэжээ. Шумахер бол Үндэсний Нийт Бүтээгдэхүүнийг хүний хөгжлийг хэмжихэд зохистой эсэхэд эргэлзсэн анхны эдийн засагч байсан юм.
Дунд түвшний эдийн засаг
Орчин үеийн технологийг бодвол дундаж технологи нь манай орны иргэдэд илүү хямд болоод байгаль орчинд ээлтэй байх болно гэж үзжээ. Бид бүтээгдэхүүний технологийн асуудлыг анхаарч үзэхгүй бол байгалийн капитал болох хязгаарлагдмал нөөцийг ирээдүйд үлдээлгүй хойч үеэ энэ ашгаас салгахаар өнөөгийн бид болчимгүй идэж сүйтгэж байна. Шумахерын сэтгэлгээ тэр үед нэмэгдэж байсан экологийн төлөө санаа зовнил болон далан онд бүрэлдэж байсан байгаль орчныг хамгаалах үзэлтэй давхцаж, Шумахер байгаль орчны “Грийнпийс” хөдөлгөөний баатар болжээ.
Үйлдвэрлэлийн төвлөрөл нь тэнцвэргүй, эдийн засагч бус байдлаараа практик бус, үр дүнгүй болгож байгаа тул үндэсний эдийн засгийн бүтцийг илүү даруу “дунд түвшний хэмжээнд” барихыг санал болгож байна.
“Ажлыг утга учиргүй, уйтгартай, ажилчны мэдрэл барсан хэлбэрээр зохион байгуулбал бага хэмжээний гэмт хэрэг болно; энэ нь хүмүүсээс илүү бүтээгдэхүүнд санаа зовж байгааг илэрхийлэх бөгөөд өрөвч сэтгэл дутсан сүнс сүлд доройтуулсан хамгийн муу оршин байхын балар тал нь болно” гэсэн Шумахерийн үг өнөөдөр төрийн албанд ажиллаж байгаа хүмүүсийн хувьд үнэн байдал юм.
Шумахерийн сэтгэлгээний төв нь хэмжээний тухай асуулт байлаа. Шумахерийн санал болгосон “том доторх жижигхэн” гэсэн санаа бол төвлөрлөөс зугтаах тусгай төрөл юм. Түүнийхээр бол том байгууллага ажиллахдаа хоорондоо холбогдсон жижиг байгууллагуудын бүлэг мэт аашлах ёстой гэжээ.
Дүгнэлт
Өнөөгийн академичдаас ялгаатай нь “Унци туршлага тонн онолоос дээр” гэж Шумахер үздэг учир өөрийн сэтгэлгээг амьдралд хэрэгжүүлэхийг зорьдог байжээ. Би ч гэсэн түүнтэй санал нэгтэй байна, туршаад үзвэл яасан юм бэ, залуусаа.
ГАМШГИЙН ЭДИЙН ЗАСАГ
Өмнөд далайн хар шуурганд дайруулсан Филиппинд иргэд нь гамшигт нэрвэгдэж байгаа мэдээ суваг болгоноор гарахад бүгд зүрх шимшрэн үзэж байна. Харин төсвөө танах тухай тархиа гашилгаж суусан надад үүнээс монголчууд бид яаж мөнгө хийж болох вэ гэх бодол төрөв.
Өмнөд далайн хар шуурганд дайруулсан Филиппинд иргэд нь гамшигт нэрвэгдэж байгаа мэдээ суваг болгоноор гарахад бүгд зүрх шимшрэн үзэж байна. Харин төсвөө танах тухай тархиа гашилгаж суусан надад үүнээс монголчууд бид яаж мөнгө хийж болох вэ гэх бодол төрөв.
Олон улсын гамшгийн зах зээл дээр амжилттай ажиллаж болох уудам нутаг, стратегийн байрлал, улстөрийн тогтвор гээд харьцангуй давуу тал бидэнд байна. Гай гамшиг бол мэдээний нэг хэсэг, бидний амьдралын салшгүй хэсэг, гамшиг дэлхийн хаа нэгтээ үргэлж болж байдаг. Санаа дагаад ч тэрүү, сүүлийн жилүүдэд глобал гамшиг улам олон тохиолдох болсон. Жишээ нь Европт энэ жил түүхэнд байгаагүй хүйтэн болно гэсэн. Азийн орнуудад цунами тасрах биш.Бид ч бас утаагаа дийлэхгуй гамшигт нэрвэгдээд л.
НҮБ-аас өмнөд болон зүүн Азид болох гамшгийн нөөцөнд зориулж хүнс, тусламжийн нөөц хадгалах үлэмж том агуулахуудыг Хөшигийн хөндийгөөс холгүй баривалманай Засгийн газар агааргазраа түрээсэлж, дэд бүтцээр хангаж орлоготой болно. Тэнд гарах олон ажлын байранд манай залуучууд орж, НҮБ-дөндөр цалинтай ажиллах болно. Зам холбоо, дэд бүтэц дагаад хөгжинө. Нөөцийн төвийг дагаж хувийн хэвшлийн үйлчилгээ ажиллана. Нөгөөтэйгүүр ядарсан бусдад туслах нь Бурханы хүсэлд нийцнэ бизээ.
Хүнсний нөөцийн зориулалттай хадгалах тариа ногоо хүнсийг тарьж ургуулах мөнгийг НҮБ-ынсанхүүжилтээр гаргачихна. НҮБ-аас гадна Улаан загалмай зэрэг олон байгууллага бий. Харин бидэнд ногоо тарих талбай, хүсэлтэй хүмүүс зөндөө. Тариа ногоо, махаа боловсруулж хадгална гэвэл үйлдвэр барих бизнесийнхэн алга ташаад ирнэ. Хүнсний хомсдол дэлхийд улам нэмэгдэж байгаа,хүнсний хэрэглээ эрэлтийн өсөлтийг үзвэл энэ бол ирээдүйтэй зах зээл. Эрсдэл, нөөцөө НҮБ-ээр даалгуулчихвал үлдсэнээ бид ажилсаг иргэдтэйгээ хамт хийчихнэ.
Дэлхийд хүнсний дутагдал глобал асуудал болж, жил тутам хоол хүнс үнэтэй болж байна. Ялангуяа Энэтхэг, Хятад болон Азийн бусад улсууд, Африкт бодитой асуудал болсон. Бангладешийн хүнсний хомсдолын гол шалтгаан нь жил бүр болж байгаа үер юм. Харин зарим улсад нь улстөрийн тогтворгүй байдал тариа будаа тариулдаггүй. Усны дутагдал ч хүнсний хомсдолын бас нэг голлох шалтгаан болдог. Азид будааны үнэ сүүлийн 20 жилд тасралтгүй өслөө. Цалингийнхаа ихэнхийг хүнсэнд өгдөг манайхан хүнсний үнэ өсөх энэ зовлонг андахгүй. Монгол шиг эрүүл хүнстэй газар ховор. Стандарт дээрээ л ахиц гаргачихвал Монголын минь эрүүл хүнс дэлхийд үнэлэгдэх цаг тун ойрхон иржээ.
Монголд үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүнээс гадна гамшгийн үед яаралтай хэрэглэгддэг бусад орны бараа бүтээгдэхүүнийг зөвхөн хадгалаад л тээвэрлэхэд ч бид овоохон мөнгө олно. Том асуудлаа олж харж тэнд хүчээ зангидаж төвлөрүүлбэл шийдэж болно. Ганцхан зүйлээс их орлого олдог Давос гэж хот байна. Зөвхөн кофены экспортоор орлого олдог 15 улс байна. Бид ноцож чадахгүй уугиад, хэзээ нэг асах бол гэж хүлээлгүй эхэлмээр байна.
Төрийн үндсэн үүрэг бол өөрөө бизнес хийх биш зах зээл бийболгож, дэд бүтэц, бүтээн байгуулалтын нөхцөлийг бүрдүүлж өгч, гадаад орнуудтай гэрээ хэлцлийг нь хийж өгөх явдал. Бусдыг бүгд хувийн хэвшил хийж чадна.
Олон улсын гамшгийн зах зээл дээр хурдтай ухаалаг ажиллаж, иймэрхүү том төсөл, том мөнгө босговол энэ жил шиг жаахан төсвөө булаацалдаж суухгүйсэн. Манай төсвийн 90 хувь нь татвараас бүрдэж иргэдийн халааснаас гардаг. Алийн болгон ардуудыг шулж амьдрах вэ, ТӨРИЙГ УХААЛАГ АЖИЛЛУУЛЪЯ.
ОДНООГИЙН БУЛАН №1
Би сүүлийн хэдэн жил эрүүл мэндийн салбарын шинэчлэлийн хуулиуд дээр ажиллаж байна. Хууль журмууд сайн байж болох ч хүний өөрийн амьдралын хэвшлээс бүх зүйл шалтгаалдаг. Үүнээс үүдэн “Эрүүл хүн – Монголын баялаг” гэдэг уриаг дэвшүүлэн, ажил хэрэг болгохын төлөө зүтгэж байгаа. Бид өвчнөөс урьдчилан сэргийлж, өрхийн төсвөө хэмнэвэл санхүүгийн орлогоос гадна эрүүл мэнд гэдэг олдошгүй баялаг танд үлдэнэ. Өөрөөр хэлбэл “ниргэсэн хойно нь хашгирсанаас нидэртэй байгаа дээр нь биеэ тордьё” гэсэн санаа.
Төр түшилцэх их ажлынхаа хажуугаар сайн ээж, сайн хань байх нь миний зам. Тиймээс олж авсан туршлага, санаачлагуудаа хэрэгжүүлэхийг хичээдэг. Бас бусад хүмүүст хэлж, хуваалцах дуртай. Харин нийгмийн сүлжээ надад энэ боломжийг олголоо. Та ч гэсэн өөрийн мэргэн санааг бусадтай хуваалцахыг хүсвэл “Одноогийн Булан”-д хандаарай.
ОДНООГИЙН БУЛАН №2
“ЧИХЭР БИШ ААРУУЛ” УРИАЛГА
Уудам Монгол орны өнцөг булан бүр өөр өөрийн “амттай” ааруултай.Бидэнд ийм баялаг байхад хүүхдүүддээ чихэр биш ааруул идүүлье, зочдоо чихрээр биш ааруулаар дайлъя гэж би уриалж байна. Би өөрөө ч зочдоо ааруулаар дайлдаг болсон. Үндэсний үйлдвэрлэлээ ч дэмжье.
Follow ME